وجوه مشترک موسیقی ایرانی و قوالی

  رویداد۲۴قوالی یکی از گونه‌های مرتبط با موسیقی عرفانی است که به نوعی با عبادت آمیخته است و در کشورهایی، چون هند، پاکستان و افغانستان رواج دارد. آنگونه که در منابع مکتوب آمده، موسیقی قوالی ابتدا در زیارتگاه‌های صوفیان اجرا می‌شده و بخش مهمی از مراسم سماع بوده و طی روندی مشخص به موسیقی مذهبی و عارفانه آسیای شرقی تبدیل شده است.

تاریخچه موسیقی قوالی

برخی از مورخان معتقدند که موسیقی قوالی در زمان حیات امیرخسرو دهلوی (شاعر، صوفی و موسیقی‌دان قرن هشتم) ابداع شده و به نوعی شیوه پرداختن او به موسیقی را ریشه قوالی می‌دانند. البته ﻣﺪﺍﺭﮐﯽ ﻧﯿﺰ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﮐﻪ ﻧﺸﺎﻥ ﻣﯽ‌ﺩﻫﺪ قوالی پیش از امیرخسرو دهلوی نیز وجود داشته است.

ﭘﯿﺮﺍﻥ ﺳﻠﺴﻠﻪ‌ﻫﺎﯼ ﭼﺸﺘﯿﻪ (یکی از سلسله‌های تصوف که بیشتر در افغانستان و شبه‌قاره هند رواج داشته است) ﻭ. ﺳﻬﺮﻭﺭﺩﯾﻪ (یکی از طرق تصوف اهل سنت که توسط ابوالنجیب سهروردی تأسیس شده است) به موسیقی قوالی علاقه داشته‌اند و آنطور که می‌گویند ﺟﻨﺒﺶ ﭼﺸﺘﯿﻪ ﺳﻤﺎﻉ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻗﻮﺍﻟﯽ تبدیل کرده است و تاثیر معنوی آن تا به آنجا بوده که ﺧﻮﺍﺟﻪ ﻣﻌﯿﻦ‌ﺍﻟﺪﯾﻦ ﭼﺸﺘﯽ (یکی از بزرگان سلسله چشتیه) ﺗﺤﺖ ﺗﺎﺛﯿﺮ این نوع موسیقی از هوش می‌رفته است.

آنطور که می‌گویند علی بن عثمان بن علی جلابی هُجویری غَزنَوی ملقب به داتا گَنج‌بَخش از عارفان سده پنجم هجری قمری و پایه‌گذار صوفی‌گری هندیان نیز در هنگام انجام مناسک، اشعار شاعران و بزرگان خود را به صورت سرود‌هایی اجرا می‌کرده که بعدتر «قوال» نام گرفت.

نکته مهم این است که قوالی حدودأ ۵۰۰ سال پیش از مذهب جدا شده و به یکی از گونه‌های موسیقی شرق آسیا تبدیل شده است. به طور قطع یکی از هنرمندانی که در این تحول نقش بسزایی داشته نصرت فتحعلی‌خان است، زیرا در زمان حیات او بود که موسیقی قوالی جنبه عمومی‌تر پیدا کرد و در عرصه بین‌المللی مورد توجه قرار گرفت.

قوالی چیست؟

قوالی که ماهیت آن در طول زمان تا حدودی حفظ شده و از گزند تحریفات مرسوم به دور مانده با عرفان آمیخته است و جنبه‌ای آیینی دارد و بنا به عقیده بزرگان این عرصه، نوعی عبادت است. در موسیقی قوالی شعر اهمیت بسیار دارد، زیرا باید در مخاطب شور و سرمستی به وجود آورد و اصطلاحأ او را هیپنوتیزم کند. شیوه اجرای قوالی مانند دیگر گونه‌های موسیقی امری جمعی و گروهی است و به لحاظ زمانی طولانی است. بداهه پردازی در موسیقی قوالی نقش بسزایی دارد و یکی از دلایل نو و تازه بودن آثار قوالی همین است. مدت زمان یک قطعه قوالی به طور معمول بین ۱۵ تا ۳۰ دقیقه متغیر است. «Hashr Ke Roz Yeh Poochhunga» یکی از طولانی‌ترین قوالی‌ها است که توسط عزیز میان اجرا شده و مدت زمان آن حدودأ دو ساعت است. به طور معمول خوانندگان و نوازندگان موسیقی قوالی به دلیل تکرر ابیات و اذکار به نوعی سرمستی می‌رسند که باعث می‌شود گذر زمان را احساس نکنند و مخاطبان نیز با آن‌ها همراه می‌شوند. سبک و سیاق اجرای موسیقی قوالی به گونه‌ای است که با ترکیب عناصر فلسفی و مذهبی، ریتم و فضایی معنوی ایجاد می‌کند و همین رویه باعث برقراری ارتباط معنوی شنوندگان می‌شود و اینگونه است که مخاطبان در اجرای آثار این‌چنینی سهیم می‌شوند و گذشت زمان را احساس نمی‌کنند.

ساز‌های مورد استفاده در موسیقی قوالی

قوالی مانند دیگر گونه‌های موسیقی ساز‌های مخصوص به خود را دارد «هارمونیه»، «طبله»، «سارنگ» و «قره‌نی» ساز‌هایی هستند که در موسیقی قوالی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

هارمونیه

ساز بادی هارمونیه که ساختار کلی آن به پیانو شباهت دارد در اصل سازی غربی است که هندی‌ها در آن تغییراتی به وجود آورده‌اند. این ساز از هند به افغانستان رفته و با ساز‌های سنتی اصیل این کشور همنوا شده است. هارمونیه به طور نشسته و ایستاده نواخته می‌شود و در موسیقی کلاسیک هندوستان، افغانستان و پاکستان کاربرد دارد.

ساز بادی هارمونیه که ساختار کلی آن به پیانو شباهت دارد و یکی از ساز‌های اصلی موسیقی قوالی است

طبله

طبله سازی ضربی است که امروزه در افغانستان، هندوستان و پاکستان مورد استفاده قرار می‌گیرد. استاد محمد هاشم، چاچا محمود، استاد آصف و، ولی محمد، از طبله نوازان مشهور افغانستان هستند.

ﺳﺎﺭﻧﮓ

سارنگ یا سرنده، ساز مخصوص مناطق شرق و جنوب افغانستان است. این ساز از چوب توت ساخته شده و در ظاهر شبیه رباب است و شیوه نواختن آن مانند کمانچه است. سارنگ یا سرنده که بی‌شباهت به قیچک نیست

ﻗﺮﻩ ﻧﯽ

ﻗﺮﻩ ﻧﯽ یکی از ساز‌های قدیمی است که شبیه کلارینت است و در موسیقی افغانستان نیز کاربرد دارد. این ساز به دلیل وجود ربع پرده در موسیقی شرقی استفاده‌های بسیاری دارد. واژه قره‌نی از دو واژه ترکی قره به معنی سیاه و واژه نی پارسی تشکیل شده‌است و به معنای کلی آن نی سیاه است.

شیوه نشستن اعضای گروه قوالی

شیوه میزانسن و نشستن قوالان در گذشته به صورت خانقاهی و حلقه‌وار بوده است؛ اما امروزه که این گونه موسیقی روی سن اجرا می‌شود چینش خاص خود را پیدا کرده است؛ به این ترتیب که خواننده اصلی سمت راست و خوانندگان دیگر یا هم‌خوان‌ها در سمت چپ صحنه می‌نشینند و خواننده کمکی کنار آن‌ها جای می‌گیرد و نوازنده طبلا نیز پشت او قرار می‌گیرد.

هنرمندان موفق موسیقی قوالی

نصرت فتحعلی‌خان

یکی از موفق‌ترین خوانندگان موسیقی قوالی نصرت فتحعلی‌خان است که برخی به اشتباه او را فاتح‌علی‌خان خطاب می‌کنند. او اهل پنجاب پاکستان است و در اکتبر سال ۱۹۴۸ زاده شده و به سال ۱۹۹۷ در سن ۴۸ سالگی دارفانی را وداع گفته است. پدر وی فتح علی خان، موسیقی‌شناس، نوازنده و خواننده موسیقی قوالی بود که در سال ۱۹۶۴ میلادی درگذشت و این اتفاق نصرت را بر آن داشت تا جای پدر را در گروه پرکند. او طی این روند تحت نظارت عموی خود مبارک علی‌خان آموزش دید و اینگونه بود که از سن شانزده سالگی فعالیت حرفه‌ای‌اش را آغاز کرد و به دلیل استعداد منحصربفرد و تلاش بسیارش توانست با همیاری مایکل بروک (موسیقی‌دان، آهنگساز، تهیه‌کننده موسیقی و نوازنده گیتار اهل کانادا) موسیقی قوالی را در عرصه جهانی مطرح کند. این هنرمند پاکستانی، ترانه‌ها و آثار بسیاری در کارنامه دارد و در تمام آثارش دو مبحث مذهب و خدا را مدنظر داشته و پیامبر اسلام (ص) و بزرگان دین اسلام را می‌ستوده است. از آثار مطرح نصرت فتحعلی‌خان می‌توان به «دم مست قلندر»، «دللگی»، «تم ایک گورکه دهندا هو»، «آفرین آفرین»، «سخی شهباز قلندر»، «دلهی کا سهرا»، «مزه آگیا»، «تنهایی»، «حق علی علی»، «وهی خدا هی» اشاره کرد.

محمد کاظم کاظمی (شاعر و نویسنده افغان اهل هرات) که عضو گروه علمی برون‌مرزی فرهنگستان زبان و ادب فارسی است و در سال ۱۳۹۵ به عنوان دبیر علمی یازدهمین جشنواره شعر فجر انتخاب شده، درباره موسیقی قوالی و نقش فتحعلی‌خان در ارتقا و تکمیل موسیقی قوالی این‌گونه گفته است: «نقش نصرت فتح‌علی خان در تحول قوالی بسیار عظیم است و فراتر از توان و آگاهی من است. این قدر می‌توان گفت که او در سبک خوانندگی و تنظیم آهنگ‌های قوالی و استفاده از وسایل امروزین موسیقی، ابداعاتی داشت که این نوع موسیقی را از حالت سنتی آن خارج کرد و کیفیتی دیگر بدان بخشید. او مرجعی شد برای موسیقی قوالی در سطح جهان، چنان که بسیاری از قوالی‌های او بعداً به وسیله دیگران هم بازخوانی شدند، از جمله قطعه «مست قلندر» که آوازخوان معروف، سامی یوسف با همراهی راحت فتح‌علی‌خان (برادرزاده نصرت فتح‌علی خان) آن را خوانده است.»

عزیز میان

عزیز میان (خواننده و موسیقی‌دان هندی‌الاصل اهل پاکستان) نیز یکی دیگر از خوانندگان مطرح قوالی است که در آوریل سال ۱۹۴۲ زاده شده و در سال ۲۰۰۰ از دنیا رفته است، اما با این حال هنوز طرفداران بسیاری دارد. نکته جالب اینکه عزیز میان، نه تنها قوالی حرفه‌ای بوده بلکه در زمینه فلسفه نیز جزو صاحبنظران عصر خویش به شمار می‌رفته و در رشته‌های اردو و عربی تحصیلات کرده است. عزیز میان در زمان حیاتش با نام «قوال ارتش» نیز می‌شناخته می‌شده؛ زیرا طی فعالیت‌های آغازینش در کمپ‌های نظامی برای ارتشیان به اجرای قوالی می‌پرداخته است. قدرت خوانندگی عزیز تا به آنجا بوده که حتی اروپاییان و آمریکاییان نیز از کنسرت‌هایش استقبال می‌کرده‌اند.

عزیز میان در سال ۲۰۰۰، آن زمان که از سوی ایران برای اجرای برنامه در رثای مولای متقیان دعوت شده بود بر اثر ابتلا به بیماری هپاتیت یا همان یرقان دعوت حق را لبیک گفت و پیکر او به ملتان انتقال داده شد و در آنجا دفن شد.

امجد فریدصبری

امجد فرید صبری، اهل پاکستان و زاده دسامبر ۱۹۷۰ نیز یکی از بزرگان عرصه قوالی است. اعضای خانواده امجد فرید صبری قوال بوده‌اند و او از ۹ سالگی فعالیت در این عرصه را آغاز کرده و قوالی را از پدرش غلام فریدصبری آموخته است. پیشرفت امجد تا به آنجا بوده که در چهل سالگی به یکی از قوالان مشهور پاکستان تبدیل می‌شود و در کشور‌های هند و آمریکا به اجرای برنامه می‌پردازد و این گونه موسیقایی متعلق به آسیای شرقی را به هنرمندان و هنردوستان دیگر کشور‌ها معرفی می‌کند. امجد به پیامبر اسلام (ص) ارادت بسیاری داشته و در مدح او می‌خوانده است و همین موضوع خشم اسلام‌گریان افراطی را برمی‌انگیزد و آن‌ها را به تهدید امجد وامی‌دارد که همین اتفاق درنهایت باعث مرگ او می‌شود. ماجرا از این قرار بوده که سه سال پیش در سال ۲۰۱۶، اتومبیل امجد فرید صبری توسط دو راکب موتورسیکلت از گروه طالبان متوقف می‌شود و از ناحیه سر هدف اصابت گلوله قرار می‌گیرد و جان می‌سپارد.

راحت فتحعلی‌خان (برادرزاده نصرت فتحعلی‌خان)

راحت فتحعلی‌خان نیز یکی از بزرگان حال حاضر قوالی جهان به حساب می‌آید. او از هفت سالگی شاگرد عموی‌اش نصرت فتحعلی‌خان بوده و قوالی را از او آموخته است. راحت پسر فرخ فاتح علی‌خان و نوه فتحعلی‌خان قوال بوده است.

نقش جنسیت در موسیقی قوالی

نکته جالب موسیقی قوالی این است که جنسیت در آن مطرح نیست و این گونه قدیمی توسط خوانندگان زن نیز مورد توجه بوده و هست، تا آنجا که برخی از بزرگان عرصه قوالی زن هستند. عابده پروین یکی از خوانندگان مطرح قوالی است که اهل پاکستان است و او را ملکه قوالی جهان لقب داده‌اند.


اگر موسیقی ایرانی را با قوالی مقایسه کنیم در ظاهر امر به این نتیجه خواهیم رسید که این دو گونه به لحاظ دستگاهی و چگونگی سازبندی‌ها ربطی به هم ندارند، اما مضامین شعری و محتوایی آن‌ها بسیار به یکدیگر شبیه است و قوالان قدیمی اشعار شعرای ایرانی را همواره مورد توجه قرار داده‌اند. در موسیقی عرفانی مناطق مختلف ایران نیز به مدح و ثنای پیامبر، مولای متقیان و ائمه اطهار پرداخته شده است که این شباهت‌ها در موسیقی مقامی و اذکار و کلام‌های دراویش و صوفیان ایرانی بیشتر به چشم می‌خورد.

فرمان فتحعلیان (موسیقی‌دان، خواننده موسیقی پاپ و سرپرست گروه ایلیا) که در زمینه موسیقی قوالی و سازبندی هندوستان به تحقیق و پژوهش پرداخته و در محضر اساتید هندی کسب دانش کرده، درباره ریشه و اساس موسیقی قوالی می‌گوید: «ریشه و بن قوالی موسیقی معنوی ایران است، یعنی در اصل از ایران به هند رفته و با موسیقی آن سرزمین ادغام شده و شاعران، صوفیان و عرفای هند از این گونه و سبک استقبال کرده‌اند.»

فتحعلیان که سال‌هاست با هنرمندان موسیقی هند تعامل دارد درباره این تعامل می‌گوید: «اهالی هندوستان نظرشان این است که با ایرانیان نسبت فامیلی و اصطلاحأ پسر عمویی دارند و علت آن ازدواج پادشاهان هند با شاهزادگان خانم ایرانی در گذشته بوده است. در این میان ایران و هندوستان در حوزه‌ها و بخش‌های مختلف نیز از یکدیگر تاثیر گرفته‌اند و این وجوه اشتراک به شکل‌های مختلف در فرهنگ، موسیقی و معماری نیز وجود دارد، زیرا ایران و هندوستان به نوعی با یکدیگر یکی بوده‌اند و مرزی وجود نداشته است، یعنی در مقطعی، کشوری به نام پاکستان وجود نداشته و مرز پاکستان در اصل مرز هندوستان بوده و این کشور همسایه ایران بوده است. بنا به همین دلایل می‌توان گفت: دو کشور ایران و هند بسیار به هم نزدیک بوده‌اند و این نزدیکی و ادغام، صمیمیتی را به وجود آورده و این صمیمیت در ملودی‌ها، گوشه‌ها و دستگاه‌های موسیقی این دو سرزمین شباهت‌هایی را ایجاد کرده است. البته موسیقی هند تنوع بسیار زیادی دارد و آنقدر وسیع، زیبا، جذاب و پرانرژی است که نمی‌توان گفت: ریتم‌ها، دستگاه‌های آن چه عظمتی دارند.»

فتحعلیان درباره تاثیر موسیقی ایران بر قوالی هند می‌گوید: «اغلب آثار قوالی به زبان فارسی و به زبان شعرای بزرگی، چون مولانا، حافظ، خیام خوانده و اجرا شده است. به طور واضح می‌توان گفت: مردم هندوستان اعم از صوفیان و عرفای موسیقی قوالی را کامل کرده‌اند. موسیقی قوالی همواره مورد توجه شاعران ایرانی و هندی بوده و اشعار و غزل‌های کلاسیک این بزرگان توسط قوال‌های بزرگ خوانده شده است. اگر ایرانی‌ها قوالی را دوست دارند به این دلیل است که این نوع موسیقی از ایران سرچشمه گرفته و ریشه آن در سرزمین ماست.»