ستار خان؛ پیشروی انقلابیون شرقی

روز به توپ بستن مجلس در تهران روز آغاز جنگ در تبریز بود. دولتیان و هواداران سلطنت در مِناره‌های سیدحمزه و صاحب‌الامر و دیگر بلندی‌ها در کناره مهران‌رود که از میان شهر تبریز می‌گذشت، سنگر گرفتند و مشروطه‌خواهان را گلوله باران کردند.

شجاع نظام، تفنگداران مرند و قراملک و دَوَچی تیراندازان زبردستی بودند و اکثراً تیرهایشان به هدف می‌خورد. مجاهدان هم در مغازه مجیدالملک و سایر جا‌های استوار دیگر مثل خیابان نوبر سنگر گرفتند که رهبری این بخش به عهده باقر خان بود. ستار خان هم در امیرخیز به مبارزه مشغول بود.

نیرو‌های دولتی هرچه سلاح داشتند علیه مجاهدان به کار بردند، اما با مقاومت مجاهدان روبه‌رو شدند و نتوانستند پیشروی چندانی داشته باشند. مجاهدان تبریزی و در راس آن‌ها ستار خان بدون توجه به حوادث پیش آمده در تهران دلاورانه می‌جنگیدند و چهره‌هایی مثل علی مسیو، حاجی علی دوا فروش و حاجی مهدی آقا رشادت فراوانی از خود نشان دادند. شجاع نظام و سایر دشمنان مشروطه امید داشتند با کمک برخی روحانیون حامی سلطنت کار تبریز را هم مانند تهران یکسره کنند، اما سه روز ابتدایی جنگ نشان داد تبریز به سرنوشت تهران دچار نخواهد شد.

از طرف دیگر پاخیتانوف کنسول روس هم سعی در میانجی‌گری میان نیرو‌های متخاصم را داشت. در تاریخ ۶ تیر بار دیگر جنگ بالا گرفت و مجاهدان این بار توانستند برتری‌هایی به دست بیاورند و کوی خیابان و مارالان را از چنگ قوای دولتی درآوردند و خانه ملک التجار هم در این میان چپاول شد. روز ۹ تیرماه اینبار این دولتی‌ها بودند که خانه‌های اجلال‌الملک، معین‌الرعایا و امین‌التجار که هر سه از نمایندگان مجلس شورای ملی بودند را تاراج کردند. سپس به بازار تبریز رفتند و سرای آقا را که پُر از کالا‌های تجاری بود غارت کردند. شجاع نظام همه فرش‌های کرمانی که در سرای آقا بود را به مرند فرستاد. روحانیان موافق سلطنت هم مدام اعلام می‌کردند که مجاهدان بابی هستند و تاراج مال آن‌ها حلال است.

شجاع نظام میرزا ابوالحسن پزشک را که داروخانه داشت دستگیر و به بهانه بابی بودن اعدام کرد و برای محمد علی شاه نوشت: «طهران - توسط حضرت مستطاب اشرف سپهسالار اعظم وزیر جنگ - به خاک پای مبارک بندگان اعلیحضرت قدرت شهریاری ارواح العالمین فداه - میرزا ابوالحسن حکیم نواده میرزا سلمان حکیم رییس و مدرس تمام بابی‌ها بوده، گرفته، دادم تیرباران نمودند - غلام خانه‌زاد شکرالله.»

محمدعلی شاه برای غلبه بر مجاهدان دستور داد رحیم خان به تبریز برود. رحیم خان که قبلاً خودش را موافق مشروطه جا زده بود، پسرش را که از مخالفان سرسخت مشروطه بود به تبریز فرستاد و او هم به کشتار و راهزنی در تبریز مشغول شد. فردای آن روز بیوک خان هم از راه کوی خیاوان به تبریز آمد که در هنگام ورودش با نیرو‌های باقرخان درگیر شد که این درگیری ۸۰ کشته به جا گذاشت.

بیوک خان به باغ صاحب دیوان در شرق تبریز رفت و به راهزنی و تاراج پرداخت. از هیاهوی ورود بیوک خان میرهاشم استفاده کرد و شروع به تاراج کرد. روز پنج‌شنبه هم بیوک خان باغ‌میشه که از نواحی حامی دولت مرکزی بود را تاراج کرد.

ورود عین‌الدوله و رحیم خان رهبر مخالفان مشروطه به آذربایجان

در همین ایام محمدعلی شاه محبرالسلطنه که همیشه با مشروطه‌خواهان رابطه خوبی داشت را برکنار کرد و عین الدوله که از مخالفین بنام مشروطه بود را به عنوان والی آذربایجان معرفی کرد و مقتدرالدوله هم نیابت والی آذربایجان را به عهده گرفت.

 

رحیم خان که کار تبریز را کوچک می‌شمرد تلگرامی به تبریز زد و در آن نوشت: «جناب نصرالممالک و ضرغام نظام، با وجود شما محمد قلی ستار و باقر گرفتار نشود، جای تعجب است. حتما گرفتار نمایید، بقیه سوار الان روانه می‌شود، درگاه بیک را روانه نمایید البته سیصد نفر مامور نمایید هر جا باشد حکما و حتما بگیرید منتها ده نفر کشته شود درباره آن‌ها به هیچ‌وجه توسط قبول نکرده، فردا اگر خبر مرده یا زنده آن‌ها به من نرسد تمام خدمات شما ناقص است، در این باب حرف قبول نخواهد کرد. باز هم تاکید می‌کنم به طور سخت اگر یک نفر از سوار به احدی از فقرا و ضعفا متعرض شود مواخذه سخت از شما خواهم نمود.»

 

جنگ تبریز به درازا کشید تا جایی که مقتدرالدوله از خود رحیم خان درخواست کرد به تبریز بیاید و کار را یکسره کند. رحیم خان هم با ابزار و ادوات جنگی که به بهانه مشروطه‌خواه بودن از انجمن گرفت به تبریز آمد و بلافاصله به پشتیبانی مخالفان مشروطه رفت.

 

در زمان رحیم خان هجده روز از جنگ تبریز می‌گذشت و مجاهدان با رهبری ستار خان و باقر خان هم چنان مقاومت می‌کردند. این درست زمانی بود که در تمام ایران مشروطه شکست خورده بود و فقط مجاهدان تبریز بودند که می‌جنگیدند. مردم هم یا به دولتی‌ها گرایش پیدا کرده بودند یا بی‌طرفی پیشه کرده بودند. مردم آذربایجان اقوام روس قفقازی داشتند و این فرصتی به پاخیتانوف داد تا این افراد را به میان مردم بفرستد و به آن‌ها بگوید مبارزه علیه محمد علی شاه فایده ندارد و از مردم بخواهد که با میانجی‌گری دولت روسیه موافقت کنند.

 

با ورود رحیم خان چند از بازرگانان تبریز مانند حاجی حبیب لک، حاجی محمدرضا شکوهی، حاجی ابراهیم صراف و حسن آقا تاجر باشی علیه مجاهدین مشروطه‌خواه شروع به اقدام عملی کردند. حسن آقا تاجر باشی که بسیار دارا بود روضه‌خوانی برپا می‌کرد. وی با ملاحمزه روضه‌خوان یکی از سردستگان کوی خیابان و دیگران به گفتگو نشست که همه تفنگ و ابزار‌های جنگی خود را به رحیم خان بدهند. از طرف دیگر کنسول روسیه هم تلاش می‌کرد با حیله‌گری تفنگ‌ها را از دست مردم بیرون بیاورد. اما چون مردم ترسیده بودند، ستارخان و باقرخان کاری از پیش نبردند و به این وسیله در کار مجاهدان اختلال پیش آمد.

 

در این ایام عملاً رحیم خان همه کاره شهر بود و به همین خاطر روحانیون حامی سلطنت هم اختیار کار‌ها را به او سپرده بودند. انجمن اسلامیه هم با فرستادن پرچم از طریق روحانیون مردم به میان مردم آن‌ها را بالای سردر خانه‌ها نصب می‌کردند تا سرباز متوجه باشند که آن خانه‌ها خودی هستند و جان و اموالشان در امان است.

ورود کنسول روسیه به جنگ تبریز

 

به گزارش رویداد۲۴ جنگ در تبریز هم‌چنان ادامه داشت. نیرو‌های دولتی در تاریخ ۲۴ تیر ۱۲۸۷ زمانی که نتوانستند با گلوله‌باران مجاهدان آنان را از سر راه بردارند امیرخیز را به توپ بستند. ستارخان با تنها بیست نیروی مجاهد در برابر نیرو‌های دولتی مقاومت می‌کرد.

 

پاتخیانوف به ملاقات ستار خان رفت و به او پیشنهاد کرد با قبول پرچم کنسول‌گری روسیه خود را از گزند دولتی‌ها دور نگه دارد و حفظ کند. ستار خان به کنسول روس جواب داد: «جنرال کنسول من می‌خواهم هفت دولت به زیر بیرق ایران بیاید، من زیر بیرق بیگانه نروم.» این پاسخ به شدت برای کنسول روس تعجب‌آور بود چرا که در آن زمان مجاهدان به شدت تحت فشار حملات نیرو‌های انجمن اسلامیه و قوای دولتی بودند اکثر همراهان آن‌ها تسلیم شده بودند و یازده محله از دوازده محله تبریز تسلیم قوای دولتی شده بود و تنها ستار خان و محله امیرخیز در سراسر ایران بود که در برابر فشار دولتیان مقاومت می‌کرد.

 

ستارخان و یارانش در آن زمان تنها نیمی از محله امیرخیز را در اختیار داشتند. مردم هم بیش از گذشته در هراس بودند و پرچم‌های سفید بیشتر از قبل بر سردر خانه‌ها افراشته می‌شد، در چنین شرایطی بود که ستارخان دلاورانه از محله امیرخیز به سمت عالی‌قاپو حرکت کرد و با شلیک گلوله تمام بیرق‌های سفید را به زمین انداخت و همین اقدام او روحیه مردم را احیا کرد، مردم به خیابان‌ها ریخته و شعار زنده باد ستار خان سر دادند.

 

در مدتی که مردم سلاح‌های خود را به زمین گذاشته بودند قوای دولتی به چپاول مردم پرداختند که همین موضوع موجب محبوبیت بیشتر ستار خان شد. ستار خان ارتباط بین امیرخیز و خیاوان را دوباره برقرار کرد و به باقر خان پیشنهاد دو نفری رهبری مجاهدان را برعهده بگیرند.

 

به این ترتیب مردم دوباره و این بار در حمایت مجاهدان مسلط شدند و به قوای دولتی یورش بردند. این یورش باعث شد رحیم خان و حامیان دولتی او به شدت عقب‌نشینی کنند. رحیم خان دوباره نیرو‌های خود را سازماندهی کرد و این بار سواران قره داغ به فرماندهی رحیم خان، ضرغام و حاجی فرامرز خان، سواران مرند به فرماندهی شجاع نظام، سام خان، حاجی موسی خان، و تفنگچیان غارتگر سرخاب، دَوَچی و باغمیشه از چهار طرف به محله‌های امیرخیز و خیاوان حمله کردند.

 

جنگی خونین‌تر از جنگ قبلی شروع شد، هدف نابودی ستار خان و تصرف انجمن حقیقت بود. نیرو‌های مجاهد به شدت تحت فشار قرار گرفته بودند و هر لحظه بیم آن می‌رفت که با تحت فشار قرار گرفتن نیرو‌ها شکست بخورند. با ورود حسین باغبان، اما ورق برگشت و با رسیدن دسته‌های حسین باغبان مجاهدان توانستند نیرو‌های دولتی را عقب بزنند.

 

با مبارزه مجاهدان، نیرو‌های دولتی از خیاوان و امیرخیز به عقب رانده شدند و شکست خوردند. ولادیمیر لنین وقایع تبریز را بررسی می‌کرد درباره آن روز‌ها می‌نویسد: «مبارزه خونین تبریز و موفقیت انقلابیونی که به دفعات ضربه‎های سنگین متحمل شدند، نشان می‎دهد که برنامه‎های شاه که مورد یاری لیاخوف‌های روسی و دیپلمات‌های انگلیسی قرار داشت، با جدی‎ترین مقاومت از پایین روبرو شد.»

 

مجاهدان ضربات سختی به پیکر نیرو‌های روس وارد کردند و توانستند کنترل بخشی از شهر را بر عهده بگیرند. در قسمتی که مجاهدان حاکم بودند آرامش برقرار شد و جلوی چپاول نیرو‌ها گرفته شد. در حالی که در قسمت‌هایی از شهر که نیرو‌های دولتی حاکم بودند ناامنی و چپاول برقرار بود. ستار خان خیلی زود مراکز فرهنگی و انجمن‌ها را احیا کرد و روزنامه نامه ملت برای اطلاع رسانی مجدداً آغاز به کار کرد.

فرستادن نیرو توسط محمدعلی شاه و حمله مجدد به نیرو‌های ستارخان

مردم روستایی که به حرکت ستار خان دل‌گرم شده بودند، سلاح به دست گرفته و به ستار خان پیوستند محمد علی شاه که متوجه شده بود کمک خان‌ها و نیرو‌های فئودال نمی‌تواند مجاهدان را شکست دهد، قشونی مشتمل بر ۶ تا ۷ هزار نفر از سواران و پیادگان ایلات کلهر، بختیاری، کیکاوند و پشتکوه را با ۴ عدد توپ و فرماندهی سپهدار به تبریز اعزام کرد.

 

در همین زمان ۴ واحد سواره نظام با ۸ توپ به فرماندهی عین الدوله به تبریز رسیدند و این دو گروه در باغ ایوان اُردو زدند. عین الدوله به مجاهدان گفت تنها ۴۸ ساعت فرصت دارند تا تسلیم شوند و اسلحه‌های خود را تحویل قورخانه دولتی بدهند. در غیر این صورت هرکس به مبارزه برخیزد تیرباران خواهد شد و تبریز هم با خاک یکسان خواهد شد. اما ستار خان به پشتوانه مردم تبریز این پیشنهاد را رد کرد. جنگ مجدداً آغاز شد و این مجاهدان بودند که ضربه‌های سختی به نیرو‌های دولتی وارد کردند و مردم دَوَچی و سرخاب هم به مجاهدان پیوستند.

 

روزنامه‌های خارجی هم مدام درباره ستار خان مطلب می‌نوشتند و آوازه ایران را در همه عالم فراگیر کرد. روزنامه مرتجع نوومیا درباره انقلابیون تبریز نوشت: «خودسری در تبریز به درجه‎ای بی‎نظیر رسیده است. شهر توسط انقلابیون نیمه وحشی، بحال نیمه ویران درآمده و چپاول گردیده است.»

 

لنین در حمایت از حرکت انقلابی ستار خان و تاثیر آن بر روسیه گفت: «پیروزی انقلابیان در تبریز، موجب وحشت مطبوعات نیمه رسمی در روسیه گردید.»

 

مطبوعات بورژوآزی برای کاهش نفوذ ستار خان او را با گاریبالدی و پوگاچف قیاس می‌کردند. روزنامه وستینک باکو با هدف تخریب ستار خان به او اتهام زد که عضو داشناک بوده است. این در حالی است که ستار خان به عنوان یک ایرانی که تمایلات پُررنگ مذهبی داشت و سرپرست املاک یک فئودال بود هیچ وقت نمی‌توانست عضو حزب داشناک باشد. از طرف دیگر ق. ارژینیکیده که به عنوان یک بلشویک سال‌ها در رشت و اردبیل حضور داشت و حتی با یروم داویدیان جنگیده بود و اطلاعات به بلشویک‌ها می‌فرستاد اشاره‌ای به عضویت ستار خان در این حزب می‌کرد.

 

در حالی که روزنامه‌های دست راستی روسیه ستارخان را کولی و آواره خطاب می‌کردند لنین او را رهبر ارتش انقلابی ایران معرفی می‌کرد. س. آنژیو افسر فرانسوی که از طرف کمیته آسیا- فرانسه به ایران فرستاده شده و از ۱۴ سپتامبر ۱۹۰۸ تا ۶ اکتبر در تبریز بوده، می‎نویسد: «ستار خان بر من چونان مردی تأثیر نهاد که مرگ را برای خود برگزیده بود. همواره نمی‎توان به چنین حرکتی با چنین نیرویی بزرگ برخورد کرد. او قلب دفاع تبریز بود. همه‎ی کار‌ها را ستارخان انجام می‎داد.»

 

در همین ایام ستارخان توانست کنترل تبریز را برعهده بگیرد و آرامش و نظم را در این شهر برقرار کند. پوخیتانوف در تلگرافی می‌نویسد: «ستار خان جلوی چپاول را گرفته است، حرکت، تاکتیک و فعالیت او، موجب افزایش رغبت و اعتماد مردم شده است.»

 

در این دوره انجمن ایالتی آذربایجان با شرکت ستار خان و باقر خان برگزار شد. ستار خان به عنوان سرفرمانده قشون انقلابی و باقرخان معاون او برگزیده شد. به علت قهرمانی‌های فوق العاده‎ی آن‌ها در نبرد با قشون شاه و نیرو‌های ارتجاع، به ستارخان لقب «سردار ملی» و باقرخان «سالار ملی» داده شد.

 

شورای نظامی (اتاق نظام) به ریاست ستارخان و باقرخان به وجود آمد و آمادگی جنگی و دفاع از شهر به این شورا سپرده شد. علاوه بر این کمیته‎ی رهبری برای اداره‎ی ایالت به وجود آمد که انجمن نیز باید تابع آن می‎بود. ستار خان بعد از آرام شدن تبریز طی تلگرافی به محمدعلی شاه خواستار برپایی مشروطه بر اساس مجلس اول، تعیین مخبر السلطنه به عنوان والی آذربایجان و اعلام عفو عمومی برای شرکت کنندگان در فعالیت‌های انقلابی مشروطه شد.

ستارخان بعد از سقوط محمد علی شاه تا زمان مرگ

بعد از سقوط محمد علی شاه و استقرار دولت مشروطه ستارخان به دعوت آیت الله محمدکاظم خراسانی به تهران آمد. برخی از مورخان اعتقاد دارند هدف از دعوت ستار خان به تهران خلع سلاح او و همراهان او بوده است. هنگام عزیمت به تهران و در بین راه در شهر‌های میانه، زنجان، قزوین و کرج استقبال باشکوهی از این دو مجاهد آزادی‌خواه ضد استبداد، به عمل آمد و هنگام ورود به تهران نیمی از شهر برای استقبال شتافتند و در طول مسیر چادر‌های پذیرایی آراسته با انواع تزیینات، و طاق نصرت‌های زیبا و قالی‌های گران‌قیمت و چلچراغ‌های رنگارنگ گستردند.

 

در سرتاسر خیابان‌های ورودی شهر، تابلو‌های زنده باد ستارخان و زنده باد باقرخان مشاهده می‌شد. تهران آن روز سرتاسر جشن و سرور بود. ستار خان پس از صرف ناهار مفصلی که در چادر آذربایجانی‌های مقیم تهران تدارک دیده شده بود به سوی محلی که برای اقامتش در منزل صاحب اختیار (محلی در خیابان سعدی کنونی) در نظر گرفته بودند رهسپار شد. اما به دلیل کمبود جا و تعدد همراهان سرانجام تصمیم بر این شد که ستارخان و همراهانش را در محل باغ اتابک (سفارت فعلی روسیه) جا بدهند.

 

یاران باقر خان هم در محل عشرت آباد سکنی گزیدند. پس از چند روزی که نیرو‌های هر دو طرف در محل‌های تعیین شده اسکان یافتند مجلس طرحی را تصویب نمود که به موجب آن تمامی مجاهدین و مبارزین غیرنظامی از جمله افراد ستار خان و خود او می‌بایست سلاح‌های خود را تحویل دهند. این تصمیم به دلیل بروز حوادث ناگوار و ترور سید عبدالله بهبهانی و میرزاعلی محمدخان تربیت از سران مشروطه گرفته شده بود. اما این قانون مورد مخالفت ستار خان و باقر خان و همراهان آن‌ها قرار گرفت و این مخالفت موجب هراس دولت مشروطه شد و سردار اسعد بختیاری به ستار خان پیام داد: «به سوگندی که در مجلس خوردید وفادار باشید و از عواقب وخیم عدم خلع سلاح عمومی بپرهیزید.»

 

با پیروزی مشروطه‌خواهان، مهدی قلی خان هدایت به عنوان مشروطه خواه والی آذربایجان شد و در بدو ورود به تبریز با مشکلاتی درگیر بود. او درباره بحران‌های آذربایجان می‌نویسد: «ستار خان و باقر خان از زد و خورد با قوای دولت، یکی به عنوان کدخدای محله امیرخیز و دیگری به عنوان کدخدای محله خیابان نام و شهرتی برای خود تحصیل کرده و هرکدام دارای اصحاب و پیروانی شده‌اند که اکنون همان پیروان به جان مردم افتاده‌اند، به حواله شخصی مالیات وصول می‌کنند و اتباع خود را به خانه‌های متمولین می‌فرستند و از آن‌ها به زور پول می‌گیرند و اسباب زحمت می‌شوند. عده کثیری از اهالی شهر برای اینکه از مزاحمت مأموران این دو نفر در امان باشند در اطراف قنسولگری روسیه خانه اجاره کرده‌اند و متحصن‌اند. نخستین وظیفه من (بعنوان والی مشروطه‌خواه) استقرار امنیت در شهر است.»

 

بعد از این‌که ستار خان و باقر خان به مخالفت با دستور دولت مشروطه پرداختند یپرم خان ارمنی از طرف دولت مشروطه مامور شد به تبریز برود و مجاهدان تبریز را خلع سلاح کند. سرانجام درگیری بین قوای مشروطه و مجاهدان تبریز درگرفت و طی ۴ ساعت ۳۰۰ نفر کشته شدند. ستار خان در حالی که برای ادامه جنگ راه پشت بام را در پیش گرفته بود دو پایش تیر خورد. اندکی بعد قوای دولتی او را دستگیر کردند و به منزل صمصام السلطنه بردند و خود و اتباعش ناچار به خلع سلاح شدند.

 

بعد از این وقایع ستار خان در تهران خانه نشین شد و به علت مخالفت با دولت مشروطه منزوی بود. در حالی که با معالجه پزشکان زخم پایش تا حدی بهبود یافته بود بعد از چهار سال در ۲۵ آبان ۱۲۹۳ درگذشت و در باغ طوطی کنار حرم حضرت شاه عبدالعظیم به خاک سپرده شد.

 

 

چرا قیام و مقاومت ستار خان مهم بود؟

 

 

ستارخان و مقاومت او دو ویژگی مهم و حیاتی داشت: اول اینکه در حالی که مشروطه شکست خورده بود، او خون تازه‌ای به جنبش تزریق کرد و پایداری را دوباره آغاز کرد. دوم این‌که او فقط انقلاب مشروطیت ایران را نجات نداد، بلکه انقلابی که مادر انقلاب‌های مشابه خودش در آسیا و شمال آفریقا بود را نجات داد. در حقیقت پس از پیروزی انقلاب مشروطیت ایران بود که شیشه عمر فئودالیسم در آسیا شکست. ستار خان راهگشای بزرگترین انقلاب دموکراتیک شرق بود. این مهم وقتی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم سقوط فئودالیسم در چین ۶ سال بعد یعنی در سال ۱۹۱۲ محقق شد.

 

به گزارش رویداد۲۴ انقلاب دموکراتیک روسیه ۱۱سال بعد یعنی در ۱۹۱۷ پیروز و منجر به سقوط تزاریسم شد. انقلاب ترک‌ها و سقوط نظم کهن عثمانی حدود ۱۷سال بعد یعنی در سال ۱۹۲۳ به‌وقوع پیوست. همین موضوع نشان می‌دهد که ستارخان یک نیروی الهام‌بخش برای تمامی انقلابیون شرق بوده است. به همین خاطر هم بود که ستار خان در بین تمامی ملت‌های مشرق زمین هوادار داشت. از هند تا روسیه نام او عالمگیر شد و به عنوان اولین مبارز انقلاب ضد استبدادی شناخته شد. مبارزات ستار خان و حماسه امیرخیز اجازه نداد ایران در آن مقطع تاریخی به ورطه دیکتاتوری بیفتد. ستارخان به عنوان یک وطن‌پرست و ایران دوست واقعی حامی آزادی با مقاومت دلیرانه خود به مردم ایران آزادی و حکومت قانون را هدیه کرد. هر چند که با ظهور استبداد رضاخانی آرمان‌های این سردار بزرگ ایرانی هم به دست فراموشی سپرده شد.  

آلبوم تصاویر ستارخان