«قواعد مناظره با استناد به قرآن»؛ نیت یکدیگر را زیر سوال نبرید/ حق توهین به سوژه مورد احترام طرف مقابل را ندارید

رویداد۲۴  مهدی فیض گفت: اگر جدال ما بدون رعایت قواعد و آداب مناظره باشد، قطعاً یک جدالی است که جزء نزاع، درگیری، بدبینی، القای یأس و نا امیدی در جامعه خودمان و در مخاطبان رسانه‌ها و امثالهم منجر نخواهد شد. پیروز میدان مناظره کسی است که به گونه‌ای سخن می‌گوید که مردم از این مناظره اثر مثبتی دریافت کنند.

باید قبل از فرایند مناظره در عرصه عمومی، نکات اخلاقی را به کاندیدا یادآوری کنیم و نسبت به بی اخلاقی‌ها به آنان هشدار دهیم و حتی تعهدات اخلاقی را از آنان به صورت کتبی دریافت کنیم، پس از آن، ارزیابی با مردم خواهد بود که آیا کسی که وارد این عرصه مناظره شد، آداب مناظره را رعایت کرد یا جملاتش خلاف آداب بود و باید زیر سوال برود.

دکتر فیض بیان کرد: اگر مناظره‌های رایج انتخاباتی و همچنین مناظره‌هایی که در دوره انتخابات، بعدازظهر روز‌های جمعه از صدا و سیما پخش می‌شود را مبنا قرار دهیم، با شرمندگی به کسانی که وارد این مناظره‌ها شدند، نمره زیر ۱۰ می‌دهم.

دکتر مهدی فیض در گفتگو با شفقنا، درباره گفتگو و آداب گفتگو با استناد به قرآن و روایات، اظهار کرد: گفتگو می‌تواند با مخاطبان و نیت‌های مختلف صورت گیرد، قرآن به موارد متعددی از گفتگو اشاره و نکاتی پیرامون آن بیان کرده مانند گفتگو میان والدین و فرزند، گفتگو میان زوجین و…، اما با توجه به اقتضائات زمانی امروز کشور که در آستانه سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری هستیم، به آداب مناظره به عنوان یکی از انواع گفتگو اشاره و با استناد به قرآن و روایات، نکاتی درخصوص آن مطرح می‌کنم.

وی ادامه داد: اگر قرآن را به عنوان مبنا قرار دهیم، قرآن در بحث مربوط به مناظره با کسانی که ممکن است با دیدگاه ما همراه نباشند، یک قاعده کلی دارد و می‌فرماید: «جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» این توصیه کلی به این معناست که وقتی انسان می‌خواهد با کسی جدال کند باید به بهترین شیوه ممکن جدال نماید. در روایتی از امام صادق (ع) آمده که حضرت فرمودند: اینکه قرآن می‌فرماید؛ «ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَ الْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَ جَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» بدین معناست که باید به وسیله قرآن و به سبک قرآن با دیگران جدال کرد.

وی گفت: علامه طباطبایی در جلد ۱۲ تفسیر المیزان صفحه ۵۴۱ می‌فرمایند که «جدال احسن را باید از قرآن آموخت که ادب خداوند در آن نشان داده شده است» بنابراین بهتر از هر منبعی می‌توان شیوه مناظره و جدال احسن را از قرآن بیاموزیم و در مناظره‌ها از آن‌ها استفاده کنیم.‌ای کاش در مناظره‌های انتخاباتی این قواعد به عنوان مبنا قرار داده می‌شد. صدا و سیما وقتی کاندیداها، تشکل یا نهاد و حزبی را برای مناظره دعوت می‌کند از جمله مهم‌ترین مسایلی که باید به آن‌ها تذکر دهد و بعداً توسط مردم مورد ارزیابی قرار گیرد، این است که طرفین، آداب مذاکره را طبق آنچه قرآن آموخته، رعایت کردند یا خیر.

دکتر فیض ادب مناظره را جدای از ادعای افراد دانست و افزود: ادب مناظره فارغ از این است ادعایی که شخصی مطرح می‌کند درست یا اشتباه است. من می‌توانم از یک ادعای درست با بی ادبی دفاع کنم یا از یک ادعای اشتباه با رعایت ادب دفاع کنم به گونه‌ای که مخاطب احساس کند، چون ادب را رعایت کردم حتماً حرف درستی می‌زنم. این فراتر از بحث درست یا اشتباه بودن ادعاست. ما باید یاد بگیریم که حتی از یک حقیقت هم که می‌خواهیم دفاع کنیم، با ادب قرآنی دفاع کنیم و خارج از ادب قرآنی از حقیقت دفاعی نکنیم. البته هر کسی ادعای خود را حقیقت می‌داند و قاعده‌ای است که قرآن به ما آموخته «کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ؛ هر کسی ادعای خود و آنچه در نزد خود دارد را حق می‌پندارد و بدان دلخوش است» بنابراین طرفین مناظره باید این آداب و قواعد را رعایت کنند.

وی با استناد به قرآن و روایات به چندین قاعده مهم در مناظره اشاره و بیان کرد:

قاعده یا ادب اول در مناظره: در بحث، شنوندۀ خوبی باشید؛ به گونه‌ای که گویی مطلب طرف مقابل را صد در صد قبول دارید. قرآن این سفارش را در تعبیری در توصیف پیامبر (ص) آورده «وَ یَقُولُونَ هُوَ أُذُنٌ قُلْ أُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ؛ برخی به پیامبر (ص) نقد می‌کردند که وقتی ما حرف می‌زنیم، سراپا گوش است و قرآن تأیید می‌کند که این گوش بودن به نفع شماست. در حقیقت اینکه پیامبر (ص) با تمام وجود به سخن شما گوش می‌دهد گویی تمام حرف شما را قبول دارد و اینطور نیست که در لابه لای کلام با شما تقابل و مچ گیری کند، نشان دهنده ادب پیامبر (ص) و به نفع شماست.» بنابراین سعی کنیم در بحث، شنونده خوبی باشیم و به گونه‌ای عمل کنیم که گویی طرف مقابل را قبول داریم و بعداً سر فرصت می‌توانیم پاسخ مناسب را عرضه کنیم.

قاعده یا ادب دوم: به نیت طرف مقابل که خودش ادعای آن را دارد، احترام بگذارید و آن نیت را زیر سؤال نبرید. قضاوت درباره نیتِ طرف مقابل، بر عهدۀ خداست و نه شما.

یکی از بدترین اتفاقاتی که در مناظره صورت می‌گیرد، این است که انسان به نیت طرف مقابل تهمت بزند یا به عبارتی نیت طرف مقابل را زیر سوال ببرد، مثلاً وقتی طرف مقابل از یک حقوق ملت دفاع می‌کند، بگوییم که تو می‌خواهی به انقلاب خیانت کنی و ارزش‌های اسلام را نابود کنی. این بدترین رخدادی است که متأسفانه هم در فضای رسانه ای، هم در صدا و سیما و هم در مطبوعات دیده می‌شود که نیت طرف مقابل را که قبول نداریم، زیر سوال می‌بریم. اگر طرف مقابل هم رفتار و سلیقه اش مورد تأیید ما نیست، لزومی ندارد که ما نیت او را زیر سوال ببریم. ما باید فرض را بر این ببریم که نیت او نیت درستی است، اما شیوه عمل و راهی که اتخاذ کرده راه خوبی نیست.

قرآن درباره بت پرستان این تعبیر را دارد و در آیه ۳ سوره زمر می‌فرماید: «وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیَاءَ مَا نَعْبُدُهُمْ إِلاَّ لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى؛ کسانی که غیر از خدا را می‌پرستند، ادعا می‌کنند که ما آن بتان را نمی‌پرستیم مگر برای اینکه ما را به

خدا نزدیک کند. قرآن نمی‌گوید که هرگز چنین نیست و شما این کار را نمی‌کنید بلکه پاسخ می‌دهد: إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ؛ خدا خود داوری خواهد کرد، شما لزومی ندارد درباره نیت آن‌ها داوری کنید، شاید راست می‌گویند. شاید بت پرستی آنها، بت پرستی به نیت خداپرستی و نزدیک شدن به خدا باشد و اجازه دهید که درباره این موضوع تنها خداوند قضاوت کند.»

قاعده یا ادب سوم: به مقدسات طرف مقابل، احترام گذارید و به آن‌ها اهانت نکنید. خداوند در آیه ۱۰۸ سوره انعام می‌فرماید: «وَ لاَ تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَیَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ؛ به آنچه دیگران و غیر مسلمانان به جزء خداوند می‌شناسند و محور مقدساتشان هست، توهین نکنید. وقتی به مقدسات طرف مقابل توهین کنید او هم به خود اجازه می‌دهد که به مقدسات شما توهین کند که اصلی‌ترین مقدسات شما خداوند است.» بنابراین شما احترام مقدسات طرف مقابل را نگاه دارید که او هم به مقدسات شما توهین نکند. اگر این اصل را مبنای بحث مناظره قرار دهیم به سوژه‌ای که مورد احترام طرف مقابل است، توهین نمی‌کنیم چرا که اگر به سوژه‌های مورد احترام او توهین کنیم، در واقع به او اجازه می‌دهیم که به سوژه‌های مورد احترام ما توهین کند و آن را بی دلیل زیر سوال ببرد و تخریب نماید.

قاعده یا ادب چهارم: در موضع بحث، خود را در جایگاه مساوی با طرف مقابل احساس کنید، هر چند در خارج از آن، به هدایت شدگی خود به دست خداوند، ایمان داشته باشیم و طبیعی است که هر کسی براساس قاعده کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُ؛ در نزد خودش اطمینان دارد که به حقیقت دست پیدا کرده، اما باز هم در ادب باید این را رعایت کنیم که خودمان را در جایگاه مساوی ببینیم. خداوند در آیه ۲۴ سوره سبأ می‌فرماید: وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلاَلٍ مُبِینٍ؛ این تساوی جایگاه بسیار شفاف است. ما یا شما، یا بر سبیل هدایت یا بر سبیل گمراهی آشکار هستیم. یعنی نمی‌شود که هر دو ما هدایت شده یا گمراه باشیم.

وی بیان کرد: باید این تساوی جایگاه را از قرآن بیاموزیم و در بحث‌ها سعی کنیم که خود را در موضع تساوی قرار دهیم. قرآن در موضوعی این مطالب را به ما می‌آموزد که این موضوعات خود جنبه حق و باطل دارد یعنی مطلق حق و باطل است چه برسد به اینکه ما در مناظره‌های انتخاباتی نباید ادعا کنیم که ما حق و طرف مقابل باطل است. نباید این را بپذیریم که هر دو ما در جبهه حق قرار داریم و باطل، دشمن ماست و در آن سوی عرصه سیاست نشسته که ما را نابود کند بنابراین هر دو ما در سمت و جبهه حق هستیم و در جبهه حق نباید این چنین با هم سرشاخ شویم و طرف مقابل را در اوج گمراهی و خودمان را اوج هدایت شدگی ببینیم؛ این‌ها هشدار‌هایی هست که قرآن به ما آموخته است.

قاعده یا ادب پنجم: در مقابل انسانیت و در قیاس با شرایط کلی و پیشینۀ طرف مقابل، او را از خودتان، برتر و در نزد خدا، مقرّب‌تر احساس کنید.

بنیانگذار مسابقات مناظره دانشجویی به یک سند قرآنی و یک روایت درخصوص قاعده پنجم اشاره و تصریح کرد: قرآن در آیه ۸۴ سوره اسراء می‌فرماید: «کُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاکِلَتِهِ؛ هر کسی بر مبنای شاکله خویش عمل می‌کند، فَرَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً؛ پس بدانید که پروردگار شما بهتر از هر کسی می‌داند که چه کسی در مسیر هدایت بیشتر جلو رفته است؛ بنابراین هیچ کسی نمی‌تواند قضاوت کند که من از دیگری هدایت شده‌تر هستم، چون شاید دیگری از من هدایت شده‌تر باشد.» خداوند در آیه ۱۱ سوره حجرات نیز می‌فرماید: «لاَ یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ؛ هیچ گروهی حق ندارد گروه دیگر را مسخره کند شاید آن گروه دوم که مسخره می‌کنید از شما بهتر باشند، شما چطور با این اطمینان درباره دیگران قضاوت می‌کنید و آن‌ها را از خود پایین‌تر به حساب می‌آورید.»

همچنین از امام رضا در کتاب تحف العقول روایت است که حضرت برای مومن ده ویژگی را مطرح می‌کنند و می‌فرمایند: «لا یَتِمُّ عَقلُ امرِءٍ مُسلِمٍ حَتّی تَکُونَ فیهِ عَشرُ خِصالٍ:..... ثُمَّ قال علیه­السلام: العاشِرَۀُ، قیلَ لَهُ: ما هِیَ؟ قال علیه­السلام: لا یَری أحَداً إِلاّ قالَ: هُوَ خَیرٌ مِنّی وَ أتقی، إِنَّمَا النَّاسُ رَجُلانِ: رَجُلٌ خَیرٌ مِنهُ وَ أتقی، وَ رَجُلٌ شَرٌ مِنهُ وَ أدنی، فَإذا لَقِیَ الَّذی شَرٌّ مِنهُ وَ إدنی، قالَ: لَعَلَّ خَیرَ هذا باطِنٌ وَ هُوَ خَیرٌ لَهُ، وَ خَیری ظاهِرٌ وَ هُوَ شَرٌّ لی؛ وَ إذا رَأی الَّذی هُوَ خَیرٌ مِنهُ وَ أتقی تَواضَعَ لَهُ لِیَلحَقَ بِهِ، فَإذا فَعَلَ ذلِکَ فَقَد عَلا مَجدُهُ، وَطابَ خَیرُهُ، وَ حَسُنَ ذِکرُهُ، وَ حَسُنَ ذِکرُهُ وَ سادَ أهلَ زَمانِهِ؛ خرد مرد مسلمان کامل نشود تا آنکه ده ویژگی در او باشد. سپس امام فرمود: دهمی و چه دهمی: از امام علیه­السلام پرسیده شد: آن چیست؟ امام علیه السلام فرمود: کسی را نبیند مگر آنکه گوید: او از من بهتر و با تقواتر و پارساتر است. برای اینکه مردم دو گونه­اند: مردی بهتر و پارساتر از او و مردی بدتر و فرومایه­تر از او. پس آن هنگام که بدتر و فرومایه­تر از خویش را ببیند بگوید: شاید نیکی و خوبی او در درون و باطن اوست و این نیک باطنی برایش بهتر است و نیکی من آشکار است و نیک ظاهری برای من بدتر است و، چون بهتر و پارساتر از خویش را ببیند در برابرش فروتنی کند تا همپای او گردد؛ پس چنانچه اینگونه کند بی­گمان بزرگمندی­اش فراز گیرد و نیکی­اش پاکیزه شود و یاد او نیک گردد و سرور مردم دوران خویش باشد.»

دکتر فیض بیان کرد: بنابراین هرگز نباید دیگری را از خود پایین‌تر و فرومایه‌تر به حساب بیاوریم حتی اگر در ظاهر یکسری از صفاتی که از طرف مقابل انتظار داریم را در او نمی‌بینیم. باید در مناظره طرف مقابل را در مقام انسانیت، نزدیکی به خدا و تقوا از خود بالاتر بدانیم که امام رضا (ع) می‌فرماید: «اگر کسی چنین نباشد، عقل او کامل نیست.»

این پژوهشگر قرآنی ششمین قاعده یا ادب مناظره اشاره و عنوان کرد: سطح این قاعده مقداری از مناظره‌های سیاسی فراتر است و با یک قیاس مع الفارق از آن استفاده سیاسی می‌کنم. قرآن به ما توصیه کرده که خدا را متعلق به خود نکنید یا خدا را برای خود تصاحب نکنید، او خدای همگان است؛ خدای شما و طرف مقابل شما. به ما یاد داده که گاهی بگوییم «الهنا و الاهکم؛ ربنا و ربکم»؛ دائماً این را تأکید می‌کند که خدا و ربِ شما و طرف مقابل یکی است و این امر را به طرف مقابل هم بفهمانید. در مباحث سیاسی گاهی جناح‌های سیاسی این خطا را مرتکب می‌شوند، یک جناح رهبری را تصاحب برای خود می‌کند و به گونه‌ای سخن می‌گویند که گویی رهبری برای ماست و دیگران زیر چتر رهبری نیستند. این حمایت از رهبری نیست، این توهین به رهبری و شأن رهبری را پایین آوردن است، باید از قرآن بیاموزیم آنچه در جایگاه فراتر هست را مخلوط با بحث‌های اختلافی خود نکنیم.

بنیانگذار مسابقات مناظره دانشجویی ادامه داد: قاعده یا ادب هفتم مناظره این است که ما عادت کردیم در بحث مناظره شخصیت طرف مقابل را تحقیر کنیم؛ کلماتی مثل کم سواد، ساده لوح و مغرض، شایسته یک بحث اخلاق مدار نیست. به ما در روایات و توصیه‌های اسلامی بسیار تأکید شده که شخصیت طرف مقابل را تخریب نکنید، می‌توانید رفتار او را زیر سوال ببرید، اما حق ندارید شخصیت و تمامیت وجود او را تخریب کنید و زیر سوال ببرید. اینکه به کسی مغرض، ساده لوح و بی سواد بگوییم با ادب اسلامی سازگار نیست و باید این کلمات را از کلام و ادبیات خود دور کنیم.

قاعده یا ادب هشتم: در موضع بحث روی برخی نقاط ضعف طرف مقابل که هیچ نسبتی با موضوع بحث ندارد، انگشت گذاری نکنید. مثلاً در بحث سیاسی حق نداریم به اختلافات خانوادگی طرف مقابل اشاره کنیم. ممکن است که به طرف مقابل از موضع سیاست نقد داشته باشیم، اما حق نداریم بگوییم که فلانی شما در خانواده ات، با همسر و فرزندانت مشکل دارید و نمی‌توانید آنان را کنترل و مدیریت کنید، چطور می‌خواهید مملکت را اداره کنید. قرآن به ما یاد می‌دهد که شخصی مثل حضرت لوت نیز نتوانست همسر خود را مدیریت کند، کَانَتَا تَحْتَ عَبْدَیْنِ مِنْ عِبَادِنَا؛ همسر نوح و لوت تحت مدیریت و حاکمیت پیامبر (ص) بودند، اما هرگز مسیر پیامبر (ص) را نپذیرفتند و دنبال نکردند. ما حق نداریم مسایل خانوادگی که ربطی به عرصه سیاست ندارد را وارد بحث‌های سیاسی و مناظره‌های انتخاباتی کنیم، اما متأسفانه در دوره‌های گذشته مکرر شاهد این موضوعات بوده ایم. قرآن به ما یاده داده که کسی می‌تواند مثل حضرت نوح پیامبر اولوالعزم باشد، اما همسر و پسر او از جمله بدترین کفار و حتی نماد کفر باشند. «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَامْرَأَتَ لُوطٍ». وقتی کسی نماد کفر بود یعنی در اوج و نهایت بدبختی است، اما این امر ربطی به این ندارد که ما شخصیت نوح یا حضرت لوت را زیر سوال ببریم.

وی به نهمین قاعده یا ادب مناظره اشاره و خاطرنشان کرد: در فرایند بحث، روی داشته‌ها و باور‌های طرف مقابل مانور دهید و از همان ها، سرنخ‌هایی را بیابید که طرف را در موضع انفعال قرار دهد؛ به گونه‌ای که گویی از خودش، بر علیه خودش استفاده می‌کنید.

وی گفت: اگر جدال ما با رعایت این آداب و قواعد باشد، جدال احسن خواهد بود و اگر جدال ما بدون رعایت این‌ها باشد، قطعاً یک جدالی است که جزء نزاع، درگیری، بدبینی، القای یأس و نا امیدی در جامعه خودمان و در مخاطبان رسانه‌ها و امثالهم منجر نخواهد شد. ما باید به این بیاندیشیم که وقتی وارد مناظره و گفتگو با کسی می‌شویم بیش از هر چیزی باید به اثر دراز مدت آن بر جامعه و بر کسانی که مخاطب این برنامه هستند، فکر کنیم نه اینکه اثر کوتاه مدت را اولویت قرار دهیم و گمان کنیم او را زمین زدیم و احساس افتخار و پیروزی کنم. پیروز میدان مناظره کسی است که به گونه‌ای سخن می‌گوید که مردم از این مناظره اثر مثبتی دریافت کنند و اثر منفی بر جامعه گذاشته نشود و لازمه آن این است که آدابی که بیان کردم و آداب مشابه آن رعایت شود.

این پژوهشگر قرآنی در پاسخ به این پرسش که با استناد به قرآن با چه کسانی می‌توانیم گفتگو کنیم و با چه کسانی نباید گفتگو نکنیم؟ گفت: تا جایی که بنده بررسی کردم در هیچ جای قرآن بحث عدم گفتگو مطرح نیست بلکه بحث عدم ولایت است. در سوره ممتحنه که از سیاسی‌ترین سوره‌های قرآن به حساب می‌آید، بحث خروج از ولایت و نپذیرفتن ولایت کفار است و قرآن می‌فرماید: «خداوند به شما اجازه نداد ولایت کفار را بپذیرید» بنده در اندازه معلومات خودم ادعا می‌کنم که در آیه‌ای نیافتم که قرآن به ما اجازه گفتگو با کسی را نداده باشد، اما طبیعتاً انسان وقتی می‌خواهد با کسی گفتگو کند، هر چقدر طرف مقابل طبق آنچه قرآن به آن اشاره کرده بیشتر در زمره کفار به حساب بیاید، باید دقت، حساسیت و ظرافت بیشتری در گفتگو داشته باشیم تا از گفتگو ضرری برای جامعه اسلامی حاصل نشود.

دکتر فیض در پاسخ به این پرسش که با استناد به قرآن و قواعد و آداب مناظره مطرح شده، چه میزان در گفتگو‌های سیاسی دچار ضعف هستیم و از توصیه‌های قرآن فاصله داریم؟ اظهار کرد: اگر مناظره‌های رایج انتخاباتی و همچنین مناظره‌هایی که در دوره انتخابات، بعدازظهر روز‌های جمعه از صدا و سیما پخش می‌شود را مبنا قرار دهیم، با شرمندگی من به کسانی که وارد این مناظره‌ها شدند، نمره زیر ۱۰ می‌دهم. به اعتقاد من یکی از مسایلی که ما باید در مورد آن تجدیدنظر اساسی کنیم و همین امروز زمان آن می‌باشد این است که آداب و اخلاق مناظره را بیش از هر چیزی مورد تأکید قرار دهیم. کسی که وارد عرصه مناظره می‌شود باید یک مرام نامه را مطالعه و حتی امضا کرده باشد و تعهد داده باشد که وقتی می‌خواهم در برابر مردم سخن بگویم تمام تلاشم را خواهم کرد که این قواعد را رعایت کنم؛ همان گونه که در نظام پزشکی داریم که کسی که می‌خواهد مسئولیت پزشکی را قبول کند باید حتماً عهدنامه و اخلاق نامه‌ای را امضا کند. وقتی می‌خواهد فعالیت مهندسی کند باید یک سند اخلاق مهندسی را امضا کند، برای اینکه دیگران از این فعالیت او متضرر نشوند. به نظر من اگر می‌خواهیم مناظره‌ها برای جامعه ما اثر مثبت داشته باشد باید قبل از فرایند مناظره در عرصه عمومی نکات اخلاقی را به افراد یادآوری کنیم و نسبت به بی اخلاقی‌ها به آنان هشدار دهیم و حتی تعهدات اخلاقی را از آنان به صورت کتبی دریافت کنیم، پس از آن، ارزیابی با مردم خواهد بود که آیا کسی که وارد این عرصه مناظره شد، آداب مناظره را رعایت کرد یا جملاتش خلاف آداب بود و باید زیر سوال برود.