برنامه اقتصادی ابراهیم رئیسی/ سرنوشت برجام، ارز و بازار بورس در دولت جدید چگونه خواهد بود؟

رویداد۲۴ مرضیه امیری: ابراهیم رئیسی در تمام مدتی که برای رییس جمهورشدن تلاش می‌کرد، در هیچ کدام از اظهارنظرات خود موضع مستقیمی درباره برجام نگرفت، نه مانند سعید جلیلی با توافق هسته‌ای و احیای برجام مخالفت سفت و سخت نشان داد و نه مانند عبدالناصر همتی تمام‌قد از احیای برجام دفاع کرد؛ بنابراین رئیسی تا به حال نگفته آیا تماما موافق احیای برجام است یا مخالف. صراحت کلام رئیسی اما پایبندی به برجام و البته پایبندی به موضع رهبری است و این یعنی در دوره او ایران موافق خروج از برجام یا فعلا به دنبال افزایش غنی‌سازی نیست.

رئیسی گفته «صریح بگویم، ما به برجام به عنوان قرادادی که با ۹ بند به تایید رهبری رسیده، حتما به عنوان یک قرارداد و تعهدی که دولت‌ها باید به آن پایبند باشند، پایبندیم.»

او در ادامه برخلاف دیگر نامزد‌های جریان اصولگرا که شدیدا با پیوستن به گروه ویژه اقدام مالی (FATF) مخالفت می‌کردند، موضع متفاوتی اتخاذ کرد. رئیسی در این خصوص خطاب به عبدالناصر همتی گفت: «شما از کجا ذهن خوانی کردید که نظر من نسبت به FATF چیست؟ FATF قرارداد و موضوعی است که بخش‌های عمده آن در حال حاضر در کشور اجرا می‌شود و تنها یکی دو مورد آن در مجمع در حال بررسی است.»

رئیسی توضیح داد: «ما دائرمدار منافع ملت هستیم. اگر منافع ملت نه تنها در این قرارداد که در هر قراردادی تامین شود، حتما نظر ما نسبت به آن مثبت است. اگر هم منافع تامین نشود، حتما نگاه ما منفی است.»

رئیسی البته کمتر در کمپین انتخاباتی خود درباره سیاست خارجی اظهار نظر کرده و همین موضوع تحلیل درباره سیاست خارجی دولت او را با تردید‌های جدی مواجه می‌سازد. اما با این حال به نظر می‌رسد رئیسی برخلاف جریان اصولگرایی که به آن تعلق دارد، تا حدی در سیاست بین المللی منعطف‌تر است و قصد سنگ اندازی در برابر احیای برجام و الحاق به قرارداد بین المللی FATF را ندارد.

این نامزد انتخابات ریاست جمهوری، در معدود باری که از برجام سخن گفته، تلاش کرده «نقش رهبری» را در آن پررنگ کند و اجرای این تعهد را به تایید رهبری مرتبط کند. با این حال رئیسی احتمالا خوب می‌داند که بخش مهمی از نهاد‌های موازی دولت در سال‌های اخیر از هر وسیله‌ای برای لغو برجام استفاده کرده‌اند و همین نهاد‌ها از جمله پشتوانه‌های اصلی ابراهیم رئیسی برای نشستن بر کرسی ریاست جمهوری بوده‌اند و قاعدتا انتظار دارند رییس جمهور منتخب رضایت آن‌ها را در سیاست بین المللی جلب کند. آیا رئیسی در جهت جلب رضایت این نهاد‌ها برخواهد آمد؟

برای یافتن پاسخ به این سوال بخشی از صحبت رئیسی در یکی از مناظره‌ها مهم است. جایی که رئیس قوه قضاییه خطاب به همتی و دولت روحانی می‌گوید: «آقایان، برجام را شما نمی‌توانید اجرا کنید. برجام را یک دولت مقتدر باید اجرا کند. اقتدار خارجی، امتداد اقتدار داخلی است.»

بنابراین شاید بتوان نتیجه گرفت که منظور رئیسی و جریان حامی او این است که آن‌ها می‌توانند بهتر از دولت روحانی توافق هسته‌ای را اجرا کنند. از آن سو دولت روحانی هم ماه هاست درصدد است این فرصت را به دولت بعدی ندهد و خودش امضا کننده نهایی احیای برجام باشد. مذاکرات برجام در حال حاضر در تنفس دو هفته‌ای به سر می‌برد و نشست بعدی کمیسیون مشترک برجام در اوایل ماه آینده میلادی برگزار خواهد شد.

در آخرین خبر روزنامه نیویورک تایمز نوشته «ایران در مذاکرات وین خواستار تعهد کتبی آمریکا برای تضمین عدم خروج مجدد این کشور از برجام شده است. آنچنان که از اخبار برجام برمی‌آید، تکلیف مذاکرات تا زمانی که دولت در دست حسن روحانی است، روشن خواهد شد و فرصت امضای احیای برجام به ابراهیم رئیسی نخواهد رسید. اما در ادامه مهم است که رئییس جمهور جدید چه رویکردی نسبت به پایبندی به تهعدات برجام خواهد داشت و آیا توافق در دولت رئیسی هم سرپا باقی خواهد ماند؟ تاکنون که رئیسی نشان داده با ماهیت برجام موافق است، مگر اینکه در برابر فشار‌های نهاد‌های موازی که منافعشان در تحریم ایران است، نتواند مقاومت کند. اما به نظر می‌رسد با توجه به رابطه خوبی که رئیسی با این نهاد‌ها دارد، رضایت آن‌ها را نیز به نحوی بتواند جلب کند و حداقل در دو سال اول تشکیل دولت خودش با دستی باز و اقتصادی بدون تحریم پیش برود.»

ریزش موقتی ارز در ماه‌های اول دولت رئیسی

به گزارش رویداد۲۴ از این مرحله به بعد آنچه مهم می‌شود، آثار برجام بر دو بازار کلیدی و حیاتی ایران یعنی ارز و بورس آن هم در دولت ابراهیم رئیسی است. بازار ارز ماه‌هاست چشم‌انتظار احیای برجام است و به هیچ خبری جز اخبار مربوط به مذاکرات واکنش چه مثبت وچه منفی نشان نمی‌دهد. حتی انتخابات ریاست جمهوری در ایران هم نتوانست این بازار را تکان دهد.

ابراهیم رئیسی در میان اظهارنظراتش گرچه بر ساماندهی بازار ارز تاکید کرده، اما تاکنون برنامه‌ای برای ایجاد ثبات در بازار ارز ارئه نکرده است. مشخص است که ابراهیم رئیسی هم مانند حسن روحانی برای نجات ارز، حساب ویژه‌ای روی ورود ارز‌های پس از احیای برجام به بازار باز کرده است. البته این حساب باز کردن بیراه هم نیست.

نگرانی جدی که درباره بازار ارز پس از رفع تحریم‌ها وجود دارد، شیوع بیماری هلندی در اقتصاد ایران است. با ورود درآمد‌های نفتی به بودجه دولت، دلار‌های نفتی نیز وارد اقتصاد می‌شوند. با سرریز دلار‌های نفتی به بودجه امکان بروز دوباره بیماری هلندی در اقتصاد ایران وجود دارد.

بیماری هلندی به‌آن معناست که با تثبیت نرخ ارز قیمت کالا‌های قابل تجارت به‌دلیل واردات تقریبا ثابت مانده، اما کالا‌های غیرقابل تجارت مانند زمین و خانه با افزایش قیمت مواجه می‌شوند.

بیشتر بخوانید: افزایش قیمت ارز و انتخابات ۱۴۰۰ / رییس جمهور بعدی چه برنامه‌ای برای نرخ دلار دارد؟

اقتصاددانان راستگرا به دولت رئیسی توصیه کرده‌اند، با توجه به تجربه‌های سایر کشور‌ها از جمله ترکیه بهترین سیاست برای کنترل جهش‌های قیمتی نرخ ارز، شناور شدن نرخ آن است. اما در سوی مقابل اقتصاددانان عدالت‌محور، معتقدند تجربه ارز شناور (چند نرخی و افزایش تدریجی قیمت آن) باعث فشار معیشتی روی طبقه‌های پایین می‌شود و بار تورمی زیادی را برای آن‌ها به همراه دارد. ضمن اینکه ارز شناور همواره در ایران با ایجاد روزنه‌های فساد همراه بوده است. باتوجه به شعار‌هایی که تاکنون ابراهیم رئیسی در باب مبارزه با فساد و حمایت از کم‌درآمد‌ها داده است، به نظر می‌رسد توصیه اقتصاددانان راستگرا چندان در دولت رئیسی کارساز نخواهد بود.

کارشناسان عمدتا پیش‌بینی می‌کنند به محض ورود ارز‌های بلوکه شده و همچنین ارز‌های ناشی از فروش نفت به بازار، با افت قیمت‌ها در بازار ارز مواجه خواهیم شد، اما این معنای این نیست که این روند ادامه خواهد داشت. در میان‌مدت و بلندمدت، بازار ارز نیاز به سیاست‌گذاری دارد که بتواند ثبات را برای ارز‌ها به ارمغان بیاورد. تاکنون که ابراهیم رئیسی هیچ چشم‌انداز مثبتی از خود در این موضوع ارائه نکرده و اگر تیم اقتصادی متعهد و کارشناسی در پشتیبانی خود نداشته باشد، باید منتظر همان روند‌های قبلی در بازار ارز بود. احتمالا تا پایان تابستان امسال نرخ ارز کمی کاهش پیدا خواهد کرد، اما در ادامه سال باز هم باید منتظر نوسان‌های پرفراز و نشیب ارز بود.

سودای معجزه‌گری رئیسی در اقتصاد ایران

قیمت ارز به عنوان قیمت کلیدی که روی تمامی کالا‌ها تاثیر می‌گذارد برای اقتصاد ایران بسیار حیاتی است؛ بنابراین هر آنچه بر سر آینده ارز در دولت رئیسی بیاید، مستقیما روی قیمت سایر کالا‌ها و خدمات و از آن مهم‌تر بازار بورس اثرگذار خواهد بود.

درمورد بازار بورس، ابراهیم رئیسی اعلام کرده که مدافع سیاست‌های دستوری نیست، اما تناقضی که در این میان وجود دارد این است که بدون سیاست‌های دستوری چگونه می‌تواند وضعیت آشفته و ریزشی بورس را تغییر بدهد؟

رئیسی گرچه گفته نمی‌خواهد در بورس مداخله دستوری کند، اما هم قول تزریق نقدینگی به بورس داده و هم قول تقویت صندوق تثبیت دولت. دقیقا همین دو راهکار مورد نقد کارشناسان بورس است و آن‌ها معتقدند چنین راهکار‌هایی باعث ایجاد رونق موقتی و سرکوب شاخص می‌شود.

به هرحال باتوجه به منش ابراهیم رئیسی در قوه قضائیه به نظر می‌رسد او در ریاست جمهوری هم همان روند را پیش بگیرد، به این معنا که شعار‌های زیادی بدهد و برای اینکه بگوید شعارهایش بدون عمل نیست، در کوتاه‌مدت حداقل یک سال اول تشکیل دولتش برای تبلیغ هم که شده، هم تلاش کند که در اقتصادی بدون تحریم ارزآوری داشته باشد و هم با این ارز‌های تازه وارد بازار ارز را کاهشی و بازار بورس را افزایشی جلوه دهد. اما این سیاست‌ها از آنجا که کاملا تکیه بر ارز‌های تزریقی دارد و نه برنامه‌ریزی توسعه‌ای، کاملا کوتاه‌مدت خواهد بود و احتمالا از سال دوم که ظرفیت هزینه‌کرد ارز‌های آزادشده و نفتی تمام شده و اثر خود را روی اقتصاد نشان داده، رئیسی به مشکل برخواهد خورد.

سیاستی که ابراهیم رئیسی از آن حرف می‌زند، تکیه‌اش بر درآمد‌های ارزی است و این راهکار اصلا در اقتصاد ایران تازگی ندارد و تقریبا در تمامی دوره‌ها و دولت‌ها با همین سیاست اقتصاد اداره شده و البته بحران آفریده است. حالا باید دید آیا ابراهیم رئیسی می‌توان خلاف جریان همیشگی حکمرانی اقتصادی در ایران حرکت کند یا همان روالی را ادامه خواهد داد که دهه‌هاست تداوم داشته است. تا کنون که در میان صحبت‌های رئیسی رویکرد متفاوتی با روسای جمهور قبلی ندیده‌ایم و هر آنچه گفته در ادامه سیاست‌های اقتصادی دوره‌های قبل بوده است.