تیمورتاش از شخصیتهای مهم دوران پهلوی و از مشاهیر ایران است. زمانی قدرتمدترین فرد ایران پس از شاه بود و نهایتا با خفت زندانی شد و از مناصبی که داشت خلع شد. این رخداد تراژیک، اما حاصل کار خود او بود؛ پروراندن نوعی استبداد ظالمی که آتشش دامن خود پرورش دهندگان را نیز گرفت.
محمدتقی خان پسیان از چهرههای تاریخ معاصر ایران است که دل در گرو آرمانهای مشروطیت داشت. زمینه و زمانه رشد کلنل به شدت تحت تاثیر ناسیونالیسم بود. اما انواع این ناسیونالیسم با یکدیگر مغایر و حتی متضاد بودند. تا جایی که به کلنل پسیان مربوط است میتوان او را ناسیونالیستی انقلابی دانست که در این جا انقلابی علاوه بر دلالت به خواست تغییر بنیادین به معنی پایبندی به اصول مشروطیت نیز هست و این نوع در مقابل با ناسیونالیسم ارتجاعی و باستان گرایانه رضاشاه قرار میگیرد.
ناسیونالیستها نادرشاه افشار را از مفاخر ایران میدانند. این تکریم بویژه در دوران پهلوی صورت گرفت؛ مجسمههایی از نادر ساخته شد و چند خیابان به افتخار او نامگذاری شد. نگاهی به تاریخ و عملکرد این مستبد نشان میدهد که او خیر و منفعتی برای ایرانیان نداشته و دوران حکومتش دوران ظلم و استبداد بوده است. رویداد۲۴ در گزارش چهرههای خود آثار حکمرانی نادرشاه افشار بر ایران و مخصوصا تاثیر اقدامات او بر تاخیر مدرنیته در کشور را بررسی کرده و نشان داده غنیمتهایی که او از کشورهای دیگر به ایران میآورد، صرف ابادانی ایران نمیشد.
سرپاس رکن الدین مختاری مشهور به سرپاس مختاری از چهرههای عجیب و دوگانه تاریخ ایران است؛ نوازندهای چیرهدست در ویولن که مبدع پیشدرآمد در موسیقی سنتی ایران بوده و همزمان چهره خشن نظامی که قتل یکی دو جین از روشنفکران و سیاسیون ایران توسط او انجام شده است. رویداد۲۴ در گزارش چهرههای خود به سراغ «دکتر جکیل و مستر هاید» تاریخ ایران رفته و زندگی ژانوسی او را بررسی کرده است.
آثار و آرای جلال آل احمد دهههاست که در فضای فکری و سیاسی ایران حضور دارند. نویسندهای با قلمی به تیزی خنجر و خلقیاتی عجیب و غریب و آشتی ناپذیر. غرب زدگی جلال از تاثیرگذارترین کتابهای ایران معاصر است که مدتها به عنوان کتاب مقدس غربستیزان ستایش میشد. اما نگاهی گذرا به محتوای کتاب غیردقیق بودن آن را نشان میدهد. غرب زدگی، اما به رغم عدم اعتبار علمی و فلسفی برای گروهی از فعالین سیاسی که با مدرنسازی ایران به هر شکل مخالف بودند، مفید بود.
سید حسین نصر از اندیشمندان ایرانی عصر جدید است که سالهاست از لزوم بازگشت به خویشتن و احیای سنت میگوید و در زندگی سیاسی و فکری خود همواره ضد تجدد و مدرنیته عمل کرده و قلم زده است. اما زیست شخصی او منتفع از آثار مدرنیته است و افکارش تاب چندانی در برابر نقد ندارد. از منظر نصر، مظاهر تکنولوژی و تمدن جدید شیطانی و باطلاند. او در خاطراتش میگوید یکی از افتخاراتش این است که از کامپیوتر استفاده نمیکند و تا میتواند از مظاهر تکنولوژی دوری میکند. نکته عجیب، اما این است که نصر با چنین پشتوانه نظری رییس دانشگاه صنعتی شریف میشود!
آیت الله سید حسن مدرس را میتوان میراثدار شیخ فضل الله نوری دانست. زندگی سیاسی پرفراز و نشیب مدرس نشانگر گرایش او به سیاسی کردن دین و دینی کردن سیاست، در واقع فقهی کردن آن، است. مدرس همانطور که در جمله مشهور خود گفت سیاست ما عین دیانت ماست و دیانت ما عین سیاست ما زندگی کرد و جان مایه تلاشها و آموزههای سیاسی او حکومت مبتنی بر شرع اسلام بود. مدرس را میتوان میانجی تاریخی سیاسی اصلی میان دو روحانی ساستمدار دانست؛ شیخ فضل الله نوری و آیت الله خمینی.
محمدعلی فروغی از تاثیرگذارترین روشنفکران ایران است. فعالیتهای او از عرصه نظری فراتر میرود و وزارت و وکالت مناصب دولتی را نیز شامل میشود. فروغی در طول زندگانی سیاسی خود سه بار نخستوزیری، یک بار کفیل نخستوزیری، یک بار رییس مجلس شورای ملی، پانزده بار وزیر امور خارجه، دارایی، جنگ، عدلیه، اقتصاد ملی، یک بار سفیر، وزیر دربار، رییس جامعه ملل، رییس مدرسه عالی حقوق و بالاخره رییس دیوان عالی کشور بوده است. طرفدارانش او را بنیانگذار علوم انسانی در ایران و مردی عملگرا میدانند و منتقدانش او را همکاسه استبداد.
رجبعلی منصور مشهور به منصور الملک نخست وزیر دوران پهلوی بود که نام او در تاریخ بیشتر به خاطر گرفتن حق دلالی در قراردادهای مختلف ثبت شده است. درباره او میگویند او احتمالا اولین کسی است که به پهلویها گرفتن پورسانت را آموخته است. منصور پس از متین دفتری به وزارت رسید و با حمله متفقین به ایران، به یکسال نرسیده برکنار شد و محمدعلی فروغی نخست وزیر مقتدر پهلوی به جای او منصوب شد. زندگی و اقدامات رجبعلی منصور را در این گزارش بخوانید.
شیخ خزعل از مشاهیر قوم عرب ایران و از چهرههای پیچیده تاریخ است که تقریبا نگاهی میانه به او وجود ندارد؛ برخی او را به خاطر نزدیک شدن به انگلستان خائن میخوانند و حامیان او معتقدند او نماد دوران طلایی عربهای ایران است که توانست استقلال آنها را حفظ کند و نزدیک شدن او به انگلستان تنها توافقی استراتژیک بوده نه موضوعی ایدئولوژیک، بنابراین از این منظر اتهام انگلیسی بودن او بدون در نظر گرفتن شرایط تاریخی یک تالی فاسد دارد؛ اگر چنین تحلیلی درست باشد، تمام توافقات ایران با دولتهای خارجی در هر زمانی وطن فروشی بوده است.
احمد متین دفتری نخست وزیر دوران رضا شاه پهلوی بود که البته مورد غضب او قرار گرفت و به زندان افتاد و سپس تبعید شد. او در سیاست بمیراث خاصی از خود به یادگار نگذاشته اما در رشته تخصصی خودش یعنی حقوق میراثهای ماندگاری به یادگار گذاشته است. با این حال آنچه از به یاد مانده، حضور او در عرصههای سیاسی همچون نخست وزیری و حضور مجلس سنا بوده است.
نصرت الدوله فیروز پنج بار مقام وزارت را بهدست آورد. در کابینه وثوق الدوله دو بار وزیر عدلیه و یک بار وزیر امور خارجه شد، در کابینه سردار سپه مدتی وزیر عدلیه بود و سپس وزیر مالیه شد. از طرفی، سه دوره نمایندگی مجلس را هم در کارنامه خود یدک میکشید. از اینرو نصرت الدوله خود را از هر جهت شایسته پست رییس الوزرایی میدانست. فیروز فیروز بیش از هر چیز به خاطر قرارداد ۱۹۱۹ به شهرت رسیده زیرا به عنوان وزیر امور خارجه یکی از سه امضاکنندهٔ قرارداد بود. فیروز همچنین مبتکر صدور شناسنامه در ایران بوده است. زندگی او اما پایان خوشایندی نداشت و به دستور رضا شاه پهلوی کشته شد.
آیت الله حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم یکی از غیرسیاسیترین روحانیون ایران بود که در عمر ۷۷ سالهاش یکبار هم در مسائل مربوط به حاکمیت اظهار نظر نکرد و تلویحا معتقد بود دین فقط باید در حوزه باقی بماند و از این هراس داشت که ورود دین به سیاست، کل دستاوردش را بر باد بدهد. با این حال عمده شاگردانش پس از او اعتقادی به این مسیر نداشتند و چهرههایی همچون آیت الله خمینی و بعد از آن آیت الله منتظری دین را کاملا سیاسی تفسیر میکردند و از این جهت دستکم در ایران راهش روهرو نیافت.
تیمسار نادر جهانبانی یکی از مشهورترین نظامیان تاریخ ایران است که در عصر محمد رضا شاه پهلوی معاون فرمانده نیروی هوایی ارتش و بنیانگذار آکروجت ایران بود. جهانبانی ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ در پست نیروی هوایی دوشانتپه توسط نیروهای جمهوری اسلامی دستگیر شد و درست یکماه بعد در ۲۲ اسفند به حکم صادق خلخالی در زندان قصر تیرباران شد. جهانبانی در دهن ایرانیان جایگاهی فراتر از یک نظامی معمولی یافته و برای عدهای تبدیل به اسطوره شده است. رویداد۲۴ در گزارش چهرههای خود از مشاهیر ایران، زندگی او را بررسی کرده است.
مرتضی قلی بیات نخست وزیر ایران در دوره پهلوی بود و با آن که در یکی از بدترین دورانهای تاریخ معاصر ایران به نخست وزیری رسید، اما نقش پررنگی در سپهر سیاست ایران ایفا نکرد و بیشتر تلاش میکرد همه جریانهای سیاسی را راضی نگه دارد. بعد از او قوام و مصدق در مقام نخستوزیری توانستند نقش مهمی را در سیاست ایران ایفا کند و هر کدام تاثیرات بسزایی را در تاریخ سیاسی برجای بگذارند.
محسن صدر معروف به صدر الاشراف نخست وزیر دوران محمدرضا شاه پهلوی بوده است. صدر بیش از آنکه به کار سیاست بیاید، آخوندی روضهخوان و حقوقخوانده بود که در بهترین حالت در مقایسه با چهرههای قدرتمند آن زمان شاید بتوان گفت که به اشتباه نخست وزیر ایران شد. او بیشتر شهرتش را مدیون حرفه قضاوت خود است. او بازپرس آزادیخواهان دوران مشروطه بود که در باغشاه دستگیر شده بودند. همین موضوع کافی بود تا از او به عنوان یکی از نخست وزیرانی یاد شود که در صدور احکام سنگین مشروطه خواهان نقش اساسی ایفا کرده است.
رضا حکت سردار فاخر از مشاهیر ایران و رجال عصر پهلوی و قاجار بود که بیشتر عمر سیاسیاش را در مجلس شورای ملی گذراند. فاخر یک دوره نخست وزیر ایران شد که رکورد کوتاه مدتترین نخست وزیری تاریخ ایران به مدت 10 روز را از آن خود کرد. رضا حکمت نماد آزادیخواهی است که به مرور به فرصتطلبی سیاسی تبدیل شد.
علی امینی از خانوادههای سلطنتی قاجار و از رجال عصر پهلوی بود که در دهه ۴۰ به نخست وزیری ایران رسید. او نماد یک چهره تکنوکرات و اصلاح طلب در ایران است که میخواسته پروژه گام به گام اصلاحات در ایران را پیش ببرد؛ با این حال استبداد روزافزون آن دوران نشان داد نه چهرههای تکنوکرات میتوانند کاری از پیش ببرند نه فضای دیکتاتوری اجازه اصلاحات میدهد. رویداد۲۴ زندگی علی امینی و اندیشههای سیاسی او را بررسی کرده و نشان داده چگونه اصلاحات در اوج دیکتاتوری به بن بست خورده است.
فرح دیبا معروف به فرح پهلوی، سومین و آخرین همسر محمد رضا شاه پهلوی بود که تا آخر زندگی پادشاه با او بود و ملکه ایران ماند. فرح پهلوی به خاطر خدمات فرهنگیاش به ایران شناخته میشود اما آن چیزی که در زندگی او مغفول مانده، نقش او در تاسیس نهادهایی بوده که نمونه مشابه آن در دولت وجود داشته است. در واقع میتوان فرح پهلوی را بنیانگذار تاسیس نهادهای موازی فرهنگی در ایران دانست؛ نهادهایی که میتوانست قدرت و تاثیر خاندان و حکومت پهلوی را در حوزه فرهنگ بسط بدهد.
ایرج میرزا جلال الممالک یکی از شاعران بزرگ ایرانی در عصر مشروطه بود که البته به خاطر خاستگاه طبقاتی فئودالیاش، نقد چندانی به حاکمیت نداشت و نوک پیکان او متوجه مناسبات اجتماعی و خرافات حاکم بر جامعه بود و نشان دادن این کاستیها بسیار بیپروا و تند شعر میسرود و در استفاده از هیچ واژهای در شهرش ابا نداشت. شعر عریان او نمایی از خرافات ریشه دوانده در جامعه بود که خود را به بیپرواترین شکل نشان میداد، با این حال این نقد به ایرج میرزا وجود دارد که نقد مناسبات حاکمیت در شعر او هیچ جایی نداشت.