افغانستان به میدان رقابت ایران و عربستان تبدیل خواهد شد؟

رویداد۲۴   اندیشکده «کوئینسی» نوشت: افغانستان با داشتن مرز تقریباً ۱۰۰۰ کیلومتری با ایران و سابقه روابط ناآرام بین ایرانیان و مبارزان مسلمان سنی از جمله طالبان، می‌تواند به عرصه‌ای برای رقابت آینده تهران و ریاض تبدیل شود.

اگر ایالات متحده چند سال قبل از افغانستان خارج شده بود، احتمال می‌رفت که عربستان سعودی به دنبال بهره برداری از پیشرفت‌های نظامی طالبان به شیوه‌های بسیار ظریف‌تر از آنچه در حال حاضر دنبال می‌کند، باشد.

بیشتر بخوانید: نشست بغداد تلاش برای برگزاری نشست ایرانی-سعودی

علی رغم تلاش‌های محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی برای فاصله گرفتن پادشاهی از شناخته شدن به واسطه‌ی تفسیر‌های سختگیرانه‌ای از اسلام که تاریخ این کشور را شکل داده و باعث همکاری اش با طالبان شد، ریاض همچنان در سال ۲۰۱۷ به تأمین بودجه شبه نظامیان ضد ایرانی و ضد شیعه در مثلث مرزی ایران، افغانستان و پاکستان و جنوب آن در سمت مرز پاکستان می‌پرداخت.

عربستان سعودی قبل از حمله آمریکا در سال ۲۰۰۱ به افغانستان یکی از سه کشوری بود که کنترل طالبان بر این کشور را به رسمیت شناخت. در آن زمان، ریاض آشفته کردن اوضاع در مرز‌های ایران را یک مزیت می‌دانست.

تغییرات زیادی نه تنها در دو دهه گذشته بلکه در چند سال اخیر رخ داده است. به طور مثال، عربستان سعودی و برخی از مقامات دولت ترامپ مانند جان بولتون، مشاور امنیت ملی آمریکا به عملیاتی کردن ایده تلاش برای ایجاد شورش‌های قومی در داخل ایران پرداختند. اما افغانستان، یمن نیست و طالبان هم حوثی‌ها نیستند.

طالبان در هفته‌های اخیر تلاش کرده اند تا به همسایگان افغانستان اطمینان دهند که به دنبال همکاری هستند و از شبه نظامیان خارج از مرز‌های کشورشان حمایت نمی‌کنند. ایران ماه گذشته میزبان مذاکرات بین طالبان و دولت افغانستان بود که با بیانیه مشترکی که خواستار حل و فصل مسالمت آمیز مشکلات بود و اعلام کرد که "جنگ راه حل نیست"، به پایان رسید. اما از آن زمان به بعد جنگ شروع شد.

از دیدگاه عربستان سعودی، این اولین بار نیست که طالبان یک چیز می‌گوید و یک کار دیگر انجام می‌دهد. از جمله این که قبل از ۱۱ سپتامبر طالبان‌ها ادعا کردند که اسامه بن لادن مجاز به برنامه ریزی و سازماندهی حملات از خاک افغانستان نخواهد بود. همچنین امتناع طالبان‌ها از تحویل شهروند سعودی نیز از دیگر بدقولی‌های آن‌ها بود.

همه این‌ها به این معنا نیست که افغانستان نمی‌تواند به عنوان محلی برای رقابت‌های خاورمیانه‌ای که نه تنها عربستان سعودی و ایران بلکه ترکیه و قطر را درگیر می‌کند، مطرح شود. احتمالاً افغانستان به عرصه‌ای برای رقابت بازیگران تبدیل خواهد شد، هر چند که این نبرد‌ها به احتمال زیاد نه از طریق نمایندگان بلکه به صورت اقتصادی و فرهنگی انجام می‌شود. در این عرصه‌ی رقابتی، اتحاد‌ها تفاوت چشمگیری با گذشته خواهند داشت.

یک عامل مهم در نحوه شکل گیری رقابت ها، نگرش طالبان به گروه‌های قومی و مذهبی غیر پشتون خواهد بود.

اناتول لیون یک پژوهشگر در اندیشکده «یورواسیا» می‌گید: اگر افغانستان به وضعیت قبل از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ بازگردد، زمانی که طالبان با هزاره‌های شیعه و ازبک‌های ترک در جنگ بودند، ایران و ترکیه تقریباً ناگزیر در سمت مقابل طالبان قرار می‌گیرند، به ویژه اگر عربستان سعودی دوباره به عنوان راهی برای حمله به ایران از طالبان حمایت کند. در حالت ایده آل، اجماع منطقه‌ای می‌تواند با موفقیت طالبان را تحت فشار قرار دهد تا به خودمختاری اقلیت‌ها احترام بگذارد.

حمایت از طالبان، گروهی که با نقض حقوق زنان شناخته می‌شود، می‌تواند برای شاهزاده محمد مشکل آفرین باشد، زیرا او سعی دارد جامعه بین المللی را متقاعد کند که پادشاهی عربستان دیگر مانند سابق طرفدار گروه‌های تندرویی مانند طالبان نیست. این امر همچنین تلاش‌های ولیعهد را برای نشان دادن کشورش به عنوان یک بازیگر معتدل و شکیبا در منطقه به خطر می‌اندازد و روابط ریاض را با ایالات متحده پیچیده می‌کند.

علاوه بر این، استراتژی قدرت نرم مذهبی شاهزاده محمد ممکن است، مفید باشد. در این ارتباط می‌توان به تغییر رویکرد سازمان‌های غیردولتی غربی مانند بنیاد کنراد آدناور Konrad Adenauer)) آلمان اشاره کرد که به عربستان به عنوان الگویی برای طالبان نگاه می‌کنند.

الینور زینو، مدیر کشوری بنیاد افغانستان در وبیناری که توسط مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامی ملک فیصل برگزار شد، گفت: شیوه توسعه عربستان طی ۱۰ الی ۲۰ سال گذشته قابل توجه است. من با چشم خود دیدم که چقدر آن‌ها خودشان را با زندگی مدرن، حقوق زنان، تحصیلات آن‌ها و در عین حال حفظ ارزش‌های اسلامی خود تطبیق داده اند. وی ادامه داد: که این می‌تواند الگوی خاصی برای طالبان باشد.

این طور به نظر می‌رسد گام‌های سعودی تا کنون برای تعدیل طالبان و تسهیل حل مسالمت آمیز مناقشه در افغانستان نتیجه‌ی مثبتی به دنبال نداشته است. یک کنفرانس اسلامی به میزبانی عربستان در مورد اعلامیه صلح در افغانستان در شهر مقدس مکه در ماه ژوئن با حضور علمای اسلامی افغانستان و پاکستان و مقامات دولتی، خشونت‌های اخیر را محکوم و تأکید کرد که هیچ توجیهی وجود ندارد و نمی‌توان آن را جهاد نامید.
یوسف عثیمین، دبیرکل سازمان همکاری اسلامی در این کنفرانس گفت که خشونت‌های طالبان نسل کشی علیه مسلمانان است.

علیرغم لفاظی ها، همزمان با روی کار آمدن رئیسی به عنوان رئیس جمهور جدید ایران، تمایل این کشور برای سازش با طالبان در صورتی که در کابل قدرت بگیرد، می‌تواند عربستان و ایران را به شکلی عجیب در جبهه‌ی حمایت از این گروه قرار دهد.

سعید مهدی جعفری، یک پناهنده شیعه افغان در بلژیک معتقد است که ایرانی‌ها بیشتر از طالبان سود می‌برند تا هزاره ها. ایران پیش از آنکه یک مرکز مذهبی باشد، یک کشور است. آن‌ها ابتدا چیز‌هایی را انتخاب می‌کنند که به نفع کشورشان باشد.