پشت پرده تبادل زندانیان ایران و آمریکا چه گذشت؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: نیویورک‌تایمز به برهم خوردن مذاکره ایران و آمریکا در شهریور ماه سال گذشته اشاره کره است. این رسانه گفته مذاکراتی بین تهران و واشنگتن یک ماه قبل از شهریور سال گذشته در جریان بود. شهریور ماه مرگ مهسا امینی و اعتراضات سراسری در ایران، تیتر اصلی اخبار ایران شد. همزمان نیرو‌های ایرانی نیز حملات خود را به نیرو‌های آمریکایی در سوریه تشدید کرده بودند. بسیاری از مهاجران ایرانی آمریکایی تظاهراتی را در شهر‌های سراسر ایالات متحده برپا کردند و از واشنگتن خواستند که به مذاکرات با ایران پایان دهد. در این زمان، ایران چهارمین آمریکایی، تاجر و دانشمندی را که هویتش مخفی شده بود، دستگیر کرده بود. همزمان «رابرت مالی» نماینده وقت بایدن در امور ایران، چندین بار با «امیر سعید ایروانی» سفیر ایران در سازمان ملل متحد دیدار کرد. آن‌ها تنها گفتگو‌های رو در رو میان ایالات متحده و ایران در مورد زندانیان را انجام دادند، اما پیشرفتی حاصل نشد.

مذاکره غیر مستقیم ایران و آمریکا در اتاق‌هایی که از پنجره به هم دید داشتند!

بهار سال جاری، توافق با ایران دور از دسترس به نظر می‌رسید. اما با آغاز ماه می (خرداد ماه امسال)، دیپلمات‌های آمریکایی با شک و تردید زیاد وارد عمان شدند. ایران از طریق واسطه‌ها خبر داده بود که می‌خواهد تنش‌ها را کاهش دهد. نیویورک تایمز دلیل تمایل ایران به کاهش تنش‌ها را حمله جنگنده‌های آمریکایی به یک انبار مهمات در شرق سوریه که ادعا می‌کند به نهادهای اطلاعاتی ایران تعلق داشته خوانده است.

این رسانه گفته خرداد ماه «مک گورک» و تیم آمریکایی‌اش در یکی از اتاق‌های هتلی در مسقط، پایتخت عمان مستقر شدند. هیات ایران به سرپرستی علی باقری کنی معاون وزیر امور خارجه در اتاق دیگری از همین هتل که با پنجره به اتاق آمریکایی‌ها دید داشت، گرد هم آمدند. میانجی‌های عمانی ساعت‌ها بین این دو گروه رفت و آمد می‌کردند.

پیام طرف آمریکایی این بود: «اگر ایران می‌خواهد تنش‌ها را کاهش دهد، باید حمله به آمریکا را متوقف می‌کرد و زندانیان آمریکایی را آزاد می‌کرد.»

نیویورک تایمز گفته مک گورک و تیمش می‌توانستند هیات ایرانی را از پنجره ببینند که در حال مشاجره هستند و توافق نظر ندارند. اما پیامی که از سوی میانجی‌های عمانی منتقل شد عجیب بود؛ ایرانی‌ها خواهان امتیازاتی برای تسهیل تحریم‌های نفتی بودند، اما با درخواست‌های ایالات متحده برای مبادله‌ای زندانیان موافق بودند.

نیویورک تایمز به توافق اولیه ایران و آمریکا در خرداد ماه اشاره کرده و گفته «پس از سال‌ها مذاکره پرزحمت با ایران، با میانجی‌گری مخفیانه کشور‌های خلیج فارس، دستیاران ارشد بایدن سرانجام در ۶ ژوئن (شانزده خرداد امسال) به توافقی دست یافتند که طی آن چهار آمریکایی آزاد می‌شدند. در ازای آن، ایالات متحده قرار بود ۶ میلیارد دلار از درآمد‌های نفتی ایران را که در بانک‌های کره جنوبی بلوکه شده بود آزاد و اتهامات چند ایرانی متهم به نقض تحریم‌های ایالات متحده را لغو کند.»

این رسانه آمریکایی به تردید مذاکره‌کنندگان ایالات متحده اشاره کرده و گفته آن‌ها می‌دانستند که لحظه آخر ممکن است معامله از بین برود، اما همه چیز رو به جلو بود. به گزارش نیویورک تایمز، خرداد ماه امسال نگهبانان زندان در تهران آمریکایی‌ها را جمع کردند، به دفتر رئیس زندان آوردند و به آن‌ها گفتند که وسایل‌شان را جمع کنند؛ آزادی آن‌ها قریب‌الوقوع بود. آن‌ها باید ظرف سه روز آماده رفتن به خانه می‌شدند.

ماجرای بازداشت یک زن دوتابعیتی و برهم خوردن توافق خرداد

نیویورک‌تایمز بدون بردن نام «فخرالسادات معینی»، گفته بازداشت یک زن اهل کالیفرنیا در تهران، توافق خرداد ماه را برهم زده است. این رسانه نوشته  «مقامات کاخ سفید یک روز پس از توافق، از طریق F.B.I مطلع شدند که ایران یک شهروند آمریکایی دیگر را دستگیر کرده است؛ یک زن بازنشسته اهل کالیفرنیا که در افغانستان کار امدادرسانی می‌کرد.»

این رسانه گفته در آن زمان و حتی اکنون نیز مشخص نیست که آیا بازداشت این زن یک تصمیم استراتژیک بود یا او به سادگی در ایران گرفتار شده بود؛ یکی از آن دست مواردی که نشان می‌داد این کشور دست چپ و راستش را نمی‌شناسد. در هر صورت، مقامات ایالات متحده عصبانی بودند. هیچ راهی وجود نداشت که بایدن بتواند توافقی را امضا کند که این زن مشمول آن نباشد. این زن اهل کالیفرنیا نیز باید آزاد می‌شد. نیویورک تایمز گفته همین مساله باعث شد توافق از بین برود و زندانیانی که تا این لحظه انتظار بازگشت به خانه‌شان را میکشیدند، ناگهان فروریختند.

بر اساس گزارش‌های منتشر شده، بعد از بهم خوردن توافق اولیه در خرداد، مذاکره‌کنندگان آمریکایی از طریق دیپلمات‌های عمان، قطر و امارات متحده عربی، مذاکرات را به مسیر اصلی برگرداندند. بر اساس گزارش نیویورک تایمز، هفته‌های بعد مذاکرات در قطر انجام شد و در همان جا در نهایت ایران با آزادی نفر پنجم هم موافقت کرده است.

سی‌ان‌ان در گزارش خود گفته ایرانی‌ها اول تمایلی به اجرای این درخواست نداشتند، اما آمریکا روشن کرده که بدون نفر پنجم به خانه نمی‌رود و در نهایت ایرانی‌ها عقب‌نشینی کردند. مقامات آمریکایی به سی‌ان‌ان گفته‌اند که به نظر آن‌ها مخالفت اولیه ایرانی‌ها برای این نبوده که توافق را از بین ببرند بلکه این استراتژی معمول تهران است که با چوب لای چرخ کردن مذاکره سعی می‌کند امتیاز بیشتری بگیرد. برای همین ما یک موضع کاملا اصولی و محکم گرفتیم و روی آن ایستادیم.

سی‌ان‌ان گفته در طول مذاکره هر ساعت اتفاق جدیدی رخ می‌داد و ایرانی‌ها دائما سعی می‌کردند مذاکرات را متوقف کنند. بر اساس این گزارش‌ها، از تاریخ ۱۰ اگوست زندانیان دوتابعیتی به هتلی در تهران منتقل شده بودند تا انتقال کامل پول‌ها به حسابی در قطر صورت بگیرد.

سرانجام روز دوشنبه ایران قبول کرده مادر سیامک نمازی و همسر مراد طاهباز هم به همراه زندانیان سوار هواپیما شوند این درحالی است که به گزارش نیویورک تایمز هر دوی آن‌ها در طول سال‌های بازداشت آنها، ممنوع الخروج بوده‌اند.

مطالبی برای مطالعه بیشتر

زندانیان ایرانی در آمریکا که قرار است با دوتابعیتی‌ها مبادله شوند، چه کسانی هستند؟

تبادل زندانیان ایران و آمریکا، راه را برای مذاکرات بیشتر باز می‌کند؟

مهمترین مذاکرات تبادل زندانیان ایران با کشورهای جهان

مهمترین پرونده‌های جاسوسی ایران در تاریخ انقلاب

مانع بزرگ مذاکرات با غرب؛ اختلاف بر سر تبادل زندانی چهارم آمریکا در ایران

چه کسی نزار زاکا زندانی آمریکایی لبنانی را آزاد کرد؟

شیو ونگ؛ عکاسی مخفی از آرشیو وزارت خارجه برای تحقیق یا جاسوسی؟

مراد طاهباز، عماد شرقی و سیامک نمازی

عدم دسترسی به رئیس بانک مرکزی و ناهار خوردن زندانیان قبل از پرواز

رسانه‌های آمریکایی مدعی شده‌اند در حالی که همه زندانیان در هتلی بودند، منتظر حرکت به سمت هواپیمایشان بودند، یک تاخیر دیگر به وجود آمده است. مقامات ایرانی گفته‌اند که تا زمانی که همه پول‌ها از کره جنوبی به حسابی در بانک قطری نرسیده باشد، اجازه نمی‌دهند آمریکایی‌ها سوار هواپیما شوند. همین باعث شده دو ساعت همه منتظر بمانند.

سی‌ان‌ان به مقل از یک مقام آمریکایی گفته دلیل تاخیر این بوده که مقامات ایرانی نمی‌توانستند رئیس بانک مرکزی خودشان را پیدا کنند که نامه‌ای درون‌سازمانی‌شان را امضا کند و به زندانیان اجازه دهد هتل را ترک کنند و به فرودگاه بروند.

مقامات آمریکایی به سی‌ان‌ان گفتند که هیچ چیز در این روند ساده نبود و حتی ساعاتی قبل از اینکه آمریکایی‌های آزاد شده سوار هواپیمای قطری شوند، همچنان تاخیر وجود داشته است. این رسانه آمریکایی گفته ایرانی‌ها گفته بودند زندانیان و دیپلمات‌ها قبل از حرکت از فرودگاه تهران، حتما ناهار بخورند! مقامات قطری هم گفته‌اند که اگر همه در هواپیمای قطری غذا نخورند، به آن‌ها برمی‌خورد. سی‌ان‌ان مدعی شده به روش جلوی تاخیر گرفته شده است.

جالب اینجاست که با وجود اعلام رسمی اسامی دو زندانی دیگر دوتابعیتی توسط سایت خبری نور نیوز وابسته به شورای عالی امنیت ملی، سی‌ان‌ان و نیویورک تایمز همچنان از بردن نام آن‌ها خودداری کرده‌اند.

چرا میانجی در مذاکرات وجود داشت؟

اصرار ایران بر عدم مذاکره مستقیم با آمریکا تبعات منفی زیادی دارد. بسیاری از کارشناسان و دیپلمات‌های ایرانی که در جریان مذاکرات غیرمستقیم طی چهار دهه گذشته قرار داشتند معتقدند چنین مذاکراتی عملا طرفین را از درک متقابل ناتوان می‌کند. از سوی دیگر اینکه یک کشور ثالث در جریان مذاکرات محرمانه دو کشور قرار می‌گیرد، هیچ نفعی برای سیاست خارجی نخواهد داشت. در مذاکره مبادله زندانیان، قطر نقش مهمی بازی کرده است.

ماجد الانصاری مشاور نخست وزیر قطر و سخنگوی وزارت خارجه این کشور درباره جزییات مبادله زندانی ایران و آمریکا با المانیتور مصاحبه کرده است. او گفته مذاکرات طی دو سال با میانجی‌گری اعراب در جریان بوده و آغاز آن بسیار دشوار بوده است. او گفته هر دو طرف با هم تضاد زیادی داشتند و به دنبال کسب امتیاز بودند.

الانصاری به دیدار‌های «بی‌شمار» بین مقامات ایرانی و آمریکایی با میانجی‌گری قطر اشاره کرده و گفته میانجی‌گران اصلی قطر، «شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی» نخست‌وزیر و «محمد الخلیفی» وزیر امور کشور در وزارت خارجه بودند.

افشای مذاکره مستقیم ایران و آمریکا در قطر

المانیتور به مذاکرات احیای برجام در خرداد ماه سال گذشته اشاره کرده و گفته مقامات قطری به مدت دو روز در ژوئن ۲۰۲۲، بین هتل‌های دوحه برای مذاکره با طرف‌های آمریکایی و ایرانی در رفت و آمد بودند، اما مذاکرات با هدف احیای برجام بدون پیشرفت به پایان رسید.

الانصاری گفته دو سال پیش مذاکرات مستقیمی هم بین دو کشور در قطر انجام شده است. او گفته «در یک مقطع بسیار واضح بود که هر دو طرف تمایل زیادی برای احیای برجام دارند و همین باعث شده بود ابتدا مذاکرات غیرمستقیم را در دوحه و سپس مذاکرات مستقیم را آغاز کنیم.»

انصاری گفته مذاکره درباره تبادل زندانی صرف در واقع همین چند ماه پیش شروع شده و به درخواست ایران به طور غیر مستقیم انجام شده است. او به وجود موانع بر سر این توافق اشاره کرده و گفته ارسال پهپاد‌های ایرانی به روسیه «مسئله اصلی طرف آمریکایی بود که مذاکرات را برای مدت طولانی متوقف کرد.»

او گفته مانع بعدی بازداشت دو زندانی دیگر توسط ایران و سپس حمله پهپادی و کشته شدن یک پیمانکار آمریکایی در شمال شرقی سوریه در ماه مارس بود که آمریکا اعتقاد داشت این ماجرا به این ارتباط دارد.

توافق مبادله زندانی بعد از بسته شدن پنجره دیپلماسی هسته‌ای

به گفته نیویورک تایمز، توافق نهایی حاصل نشد. مذاکرات هسته‌ای متوقف شد. در طول سال ۲۰۲۱ و نیمه اول سال ۲۰۲۲، واشنگتن و تهران امیدوار بودند که بتوانند توافق هسته‌ای اوباما را احیا کنند. مذاکرات مقامات آمریکایی و ایرانی در وین غیرمستقیم بود، اما در آگوست سال گذشته، این مذاکرات کاملاً شکست خورد. در پشت صحنه، مذاکرات درباره آزادی آمریکایی‌های زندانی با توافق هسته‌ای در هم آمیخته شده بود.

نیویورک تایمز گفته برای مذاکره کنندگان هر دو طرف، واضح به نظر می‌رسید که ایالات متحده توافق پرهزینه‌ای را برای آزادی زندانیان در حالی که مذاکرات هسته‌ای در حال از هم پاشیدن بود، تایید نخواهد کرد.

«علی واعظ» مدیر گروه بحران بین‌المللی ایران، به نیویورک تایمز گفته «در کل سال ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲، به نظر می‌رسید که ایالات متحده ترجیح می‌دهد تبادل زندانی را به احیای برجام گره بزند. هر دو طرف آمریکایی و ایرانی اواخر سال گذشته که به این نتیجه رسیدند که پنجره دیپلماسی هسته‌ای بسته شده، به یک توافق مستقل برای تبادل زندانیان فکر کردند.»

ماجرای پول‌های بلوکه شده ایران

نیویورک تایمز گفته در ابتدای مداکرات ایران می‌خواست به ۶ میلیارد دلار درآمد نفتی خود در کره جنوبی دسترسی پیدا کند، اما ایالات متحده اصرار داشت که پول باید در حساب‌های محدود گذاشته شود و برای هیچ موردی به غیر از غذا، دارو، تجهیزات پزشکی یا کشاورزی خرج نشود. ایرانی‌ها این پیشنهاد را به طور کامل رد کردند.

در نهایت این پول‌ها به حسابی در قطر واریز شده است. ایران می‌گوید از این پول‌ها برای هر هدفی که بخواهد می‌تواند استفاده کند، اما طرف آمریکایی این اظهارات را رد کرده است. «باربارا لیف» دستیار وزیر خارجه آمریکا به المانیتور گفته ما اعتماد زیادی به ترتیبات آهنینی که برای محدود کردن استفاده از این پول‌ها توسط ایران ایجاد کردیم، داریم. این پول‌ها فقط برای اهداف بشردوستانه تخصیص داده شده‌اند.

الانصاری سخنگوی وزیر خارجه قطر هم به المانیتور گفته دوحه «ضمانت‌هایی» ایجاد کرده تا اطمینان حاصل شود که منابع مالی از اهدافی که برای ان‌ها تعیین شده استفاده می‌شود. برای این منظور با وزارت خزانه‌داری آمریکا در تماس است. او گفته قطر به همین چیز‌ها مشهور است. با این حال تا این لحظه دست‌کم ایران به طور علنی چنین چیزی را نپذیرفته و رسما اعلام کرده این پول‌ها را هر جا صلاح بداند هزینه خواهد کرد.