عید نوروز در ایران و آداب آن

رویداد۲۴: بنابر رسم و رسوم ایرانیان که در آن به خانواده اهمیت زیادی داده می‌شود، هنگام تحویل سال نو اعضای خانواده دور سفره هفت سین می‌نشینند و بعد از اعلام سال نو، به یکدیگر تبریک می‌گویند. برای هم سالی پر از سلامتی و نشاط و موفقیت آرزو می‌کنند و بزرگتر‌ها به کوچکتر‌ها عیدی می‌دهند.

چیدن هفت سین نوروز

پهن کردن سفره‌ عید، رسمی مشترک در مراسم سال نو ایرانی است. عناصر این سفره که در ایران سفره‌ی هفت‌سین نام دارد به دو نوع تقسیم می‌شوند؛

• عناصری که جنبه نمادین دارند: مثل سیر، سکه، سمنو، سبزه، قرآن و…
• عناصری که جنبه خوراکی و پذیرایی از مهمان را دارند: مثل انواع و اقسام آجیل، شیرینی سنتی یا امروزی

نماد اصلی نوروز سفره هفت سین است که در آن ۷ خوراکی یا روییدنی که با حرف سین شروع می‌شوند، قرار می‌گیرند.

این هفت سین شمال سیب، سبزه، سنجد، سماق، سمنو، سیر و سرکه هستند. هرکدام از این‌ها معنی و مفهوم خاصی دارند. در کنار ۷ سین اصلی سفره، قرآن، آینه، شمع، تخم مرغ رنگی، ماهی قرمز، گلاب، سکه و گاهی نان و سبزی زینت بخش سفره هستند.

• سنجد: نمادی از دلبستگی و فرشته خورداد
• سیب: نماد پاکی، فرشته، زن و باروری
• سبزه: نماد پیوند انسان و طبیعت
• سمنو: نماد از خواربار و فرشته شهریور
• سیر: نمادی از اهورامزدا
• سرکه: نمادی از جاودانگی و خدای امرداد
• سماق: نمادی از باران و خدای بهمن

خوردن غذا‌های مخصوص شب سال نو

در قرن‌های گذشته، اکثر مردم فقط سالی یک بار می‌توانستند پلو بخوردند که آن هم شب سال نو بود. در این شب، همه یا اکثر مردم پلو می‌پختند و از این پلوی نوروزی برای فقرا، سلمانی‌ها، حمامی‌ها، کدخدا و روحانی محل پیشکشی می‌بردند.

امروزه در مناطق مختلف بنا بر قوت غالب هر منطقه، غذایی به خصوص در روز سال نو خورده می‌شود. در بعضی از مناطق خوردن رشته پلو و آش رشته رایج است.

فلسفه خوردن رشته پلو این است که تا پایان سال، سر رشته کار در اختیار اعضای خانواده باشد. رشته پلو با رشته پلویی و برنج، خرما و کشمش سرخ شده تهیه می‌شود.

در بعضی مناطق دیگر رسم بر این است که اولین روز سال را با خوردن سبزی پلو با ماهی سفید شروع کنند.

خورش قورمه سبزی، دلمه برگ مو، خورش قیمه، کلم پلو، کوفته محلی، ترشی تره با ماهی، رشته پلو با ماهی و آبگوشت سایر غذا‌هایی هستند که در مناطق مختلف ایران در شب سال نو تهیه می‌شوند.

سبز کردن سبزه

ایرانیان باستان، از چند روز به عید مانده، سبزه سبز می‌کردند.

آنان دانه‌های گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، نخود، کنجد، باقلا، کاجیله، ذرت، و ماش را در ستون‌هایی از خشت خام سبز کرده و بالیدن هریک از این دانه‌ها را به فال نیک می‌گرفتند و بر آن بودند که آن دانه در سال نو موجب برکت و باروری خواهد بود.

خانواده‌ها بطور معمول سه قاب از گندم و جو و ارزن به نماد هومت (= اندیشه نیک)، هوخت (= گفتار نیک) و هوورشت (= کردار نیک) سبز می‌کردند و فروهر نیاکان را موجب بالندگی و رشد آن‌ها می‌دانستند.

خانه تکانی پیش از عید نوروز

از دیگر آداب و رسوم عید در ایران می‌توان به خانه‌تکانی اشاره کرد. اقوام و مردمی که سال نو را جشن می‌گیرند به این مناسبت هم پایبند هستند. طی این برنامه، در آستانه تحویل سال تمام خانه و اسباب و اثاثیه گردگیری، شستشو و تمیز می‌شود.

یکی از مظاهر جشن نوروز، هیجان، آشفتگی و درهم ریختگی است که باستانیان ریشه نا آرامی را در آرامش و اساس پریشانی را در سامان یافتگی می‌دانستند. خانه تکانی ازجمله آئین‌های نوروزی است که نشان از درهم ریختگی و هیجان وسپس نظم و نظافت دارد.

براساس این آئین، ایرانیان باستان، با آمدن بهار، تمام خانه خود را برای نظافت زیرورو کرده وحتی گاهی خانه‌ها را رنگ آمیزی می‌کردند و یا دست کم همان اتاقی که هفت سین را درآن می‌چیدند، سفید می‌کردند.

مردمان آن روزگار، اثاثیه کهنه را به دور می‌ریختند و اسبابی نو جایگزین اش می‌نمودند. شکستن کوزه را که جایگاه آلودگی‌ها و اندوه‌های یک ساله بود واجب می‌دانستند. ظرف‌های مسین را به رویگران می‌سپردند، نقره‌ها را جلا می‌دادند، گوشه و کنار خانه را از گرد و غبار پاک می‌کردند، فرش و گلیم‌ها را از تیرگی‌های یک ساله می‌زدودند. این آئین همچنان درمیان ایرانیان مرسوم است و همه ساله از سوی مردم اجرا می‌شود.

افروختن آتش

از دوره کهن، در برخی مناطق رسم آتش افروختن هم متداول بوده. این رسم در ایران، آذربایجان و بخش‌هایی از افغانستان در قالب روشن کردن آتش در آخرین چهارشنبه سال (همان چهارشنبه سوری) مرسوم بوده است.

عیدی دادن و عیدی گرفتن

یکی از زیباترین رسم‌های نوروزی عیدی دادن به کوچکتر‌ها است. این عیدی می‌تواند اسکناس‌های نو و تا نخورده باشند و یا هدایایی مانند لباس، کتاب، اسباب بازی و … که از قبل خریداری و کادو پیچ شده‌اند.

دید و بازدید

از مهم‌ترین شاخصه‌های فرهنگ ایرانی، می‌توان به دید و بازدید‌های فامیلی اشاره کرد. طبیعی است که این دیدو بازدید‌ها در جشن نوروز بسیار پر رنگ‌تر و مهم‌تر از سایر روز‌های سال برگزار شود. در این روز‌ها کوچکتر‌ها به نشانه احترام به دیدن بزرگتر‌های فامیل می‌روند.

 مراسم برای درگذشتگان

ایرانیان باستان عقیده داشتند، با آمدن نوروز، فروهر‌ها (ریشه کلمه فروردین) یا روح درگذشتگان به دنیا بازمی گردند و اگرخانه را تمیز و بستگان را شاد ببینند خوشحال شده و برای بازماندگان خود دعا می‌فرستند.

از این رو چند روز به نوروز مانده در خانه مشک و عنبر می‌سوزاندند و شمع و چراغ می‌افروختند.

همچنین خانم‌ها بهترین غذا را می‌پختند و بر گور درگذشتگان خود می‌پاشیدند و یک روز پیش از نوروز را که همان عرفه یا علفه و یا به قولی بی‌بی‌حور می‌نامیدند، به خانه‌ای که در طول سال درگذشته‌ای داشت به پرسه می‌رفتند و دعا می‌فرستادند ومی گفتند که برای مرده عید گرفته اند.

بخشی از این رسم همچنان در میان ایرانیان مرسوم است، بطورئیکه درآخرین شب جمعه سال، با گل‌های بهاری از جمله سنبل به دیدار اهل قبور و درگذشتگان خود می‌روند و برای درگذشتگان خود طلب مغفرت می‌کنند.

پوشیدن لباس نو

با شروع سال نو و همزمان با زنده شدن دوباره طبیعت، مردم لباس نو به تن می‌کنند. این موضوع به نوعی اشاره به نو شدن لباس و پوشش زمین دارد.

چراغانی نوروزی

چراغانی نوروزی از دیگر سنت‌های قدیمی ایرانیان باستان است. درآن روزگار، اقوام آریایی به هنگام فرا رسیدن نوروز بر در و بام خانه‌ها و بلندی دژ‌ها مشعل روشن کرده، آتش افروخته و یا آنکه چراغی روشن بر در خانه‌ها آویزان می‌کردند.

حاجی فیروز

حاجی فیروزها، جوانانی هستند که به زبان فارسی ترانه نوروز می‌خوانند و از آمدن نوروز خبر می‌دهند و مژدگانی دریافت می‌کنند. این چهره‌های سیه چرده، افراد دوست‌داشتنی در بین مردم هستند.

نوروزخوانی

نوروز خوانی یا بهار خوانی یا نوروزی، گونه‌ای از آواز خوانی است که در گذشته در ایران رواج داشته‌است. در حال حاضر رواج این گونه آواز خوانی بیشتر در استان‌های مازندران و گیلان است.

در نوروز خوانی، افرادی که به آن‌ها نوروز خوان گفته می‌شود، پیش از آغاز فصل بهار، به صورت دوره‌گردی به شهر‌ها و روستا‌های مختلف می‌روند و اشعاری در مدح بهار یا با ذکر مفاهیم مذهبی به صورت بداهه یا از روی حافظه می‌خوانند. این اشعار بیشتر به زبان‌های طبری و زبان گیلکی می‌باشد و بیشتر به صورت ترجیع‌بند بوده و توسط یک یا چند شخص، به صورت هم‌زمان خوانده می‌شود.

شیرینی‌های نوروزی

در بسیاری از نقاط ایران با فرارسیدن نوروز نان و شیرینی پیش از نوروز می‌پختند و در شب عید در سفره‌ها می‌گذاردند، آنان این کار را برای خوشامدگویی از ارواح نیاکان انجام می‌دادند.

امروزه با گسترش زندگی شهر نشینی، پختن شیرینی خانگی برای مراسم عید نوروز در شهر‌ها زیاد مرسوم نیست و مردم برای پذیرایی از مهمانان نوروزی خود شیرینی و آجیل تهیه می‌کنند، البته پختن شیرینی عید نوروز و نیز آماده نمودن تخم مرغ‌های رنگی در روستا‌های کشور همچنان مرسوم است.

سیزده به در و طبیعت‌گردی

ایرانیان آخرین روز جشن سال نو را با سیزده به در به پایان می‌رسانند. باور مردم این است که در سیزده به در برای راندن نحسی از خانه، باید در این روز به دامن طبیعت پناه برد. برپایی پیک‌نیک، بازی، خوردن ناهار و گاهی رقص و پایکوبی در بین بعضی از اقوام از جمله کار‌هایی است که مردم در سیزده به در انجام می‌دهند.

مردم ایران در روز ۱۳ فروردین، به مکان‌های طبیعی مانند پارک‌ها، باغ‌ها، جنگل‌ها و مناطق خارج از شهر می‌روند و از کار‌های رایج در این جشن، گره زدن سبزه است.