تاج‌الملوک آیرملو؛ نخستین همسر رضاشاه پهلوی که بود؟
رویداد۲۴: تاج‌الملوک آیرملو در ۲۷ اسفند سال ۱۲۷۴ در باکو متولد شد. وی دختر یاور تیمورخان آیرملو، یکی از افسران بلندرتبه قزاق بود که طی تحویل ۱۷ شهر منطقه قفقاز به روسیه، از باکو به ایران مهاجرت کرده بود. تاج‌الملوک در سال ۱۲۹۵ خورشیدی به عقد رضاخان درآمد. رضاخان هنگام ازدواج با تاج‌الملوک ۴۵ سال داشت و درجه نظامی‌اش یاوری (سرگردی) بود. وی پس از ازدواج با تاج‌الملوک، در محله سنگلج خانه‌ای اجاره کرد و حاصل ازدواج آن‌ها چهار فرزند بود: شمس، محمدرضا، اشرف و علیرضا.
نفوذ تاج‌الملوک در دربار
پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹، رضاخان ابتدا وزیر جنگ شد و لقب سردارسپه گرفت و سپس نخست‌وزیر، فرمانده کل قوا و نهایتا پادشاه شد. طبیعتا تاج‌الملوک نیز از این موقعیت منتفع شد و برای مدت ۵۳ سال بدل به بانوی اول دربار پهلوی گشت.
تاج‌الملوک در دوران سلطنت رضاشاه بانوی دربار و ملکه ایران بود و به هیچ وجه اجازه ورود در مسائل سیاسی را نداشت، اما در امور مالی فعالیت گسترده‌ای داشت. برای مثال قریه مردآباد واقع در کرج که متعلق به ابوالفتح میرزا سالارالدوله بود به مالکیت او درآمده و با استفاده از افراد قشون همسرش به توسعه و کشت و زرع در آن اقدام کرد و بعد‌ها املاک خود در آن منطقه را گسترش داد و نام «شاهدخت» بر آن‌ها نهاد. همچنین دستور داد در آن منطقه کاخی اختصاصی برایش ساخته شود.
تاج‌الملوک نفوذ زیادی بر خانواده و فرزندانش داشت. اشرف پهلوی در خاطراتش می‌گوید: تاج‌الملوک تنها کسی بود که می‌توانست با رای و نظر رضاشاه مخالفت کند و این مسئله بویژه درباره ازدواج فرزندانش صادق بود. عباس میلانی در کتاب «نگاهی به شاه» می‌نویسد: «در میان اعضای خاندان سلطنت یکی از دستمایه‌های همیشگی مزاح، رابطه رضاشاه و ملکه مادر بود. رضاشاهی که در جلوت نیم‌نگاهش لرزه بر اندام امرای ارتش می‌انداخت و حضورش در دل وزرای کابینه وحشت می‌آفرید، در خلوت به محض شنیدن صدای پای تاج‌الملوک فرار کرده و دنبال گوشه‌ای خلوت می‌گشت. در واقع چند و چون رابطه ملکه مادر با رضاشاه در همه زمینه‌ها، از مسائل زناشویی گرفته تا مراودات روزمره، ملاط همیشگی مزاح محمدرضاشاه پهلوی با مادرش بود. شاه از چگونه عاشق شدن مادرش بر رضاشاه می‌پرسید و ملکه مادر هم اغلب با لبخندی بر چهره می‌گفت که اوقات زندگی مشترک ما بیشتر به قهر و دعوا گذشت تا به عشق و گفتگو.»
نخستین حضور چشمگیر تاج‌الملوک در عرصه عمومی در ماجرای کشف حجاب بود. رضاشاه در ۱۷ دی ۱۳۱۴ قانون کشف حجاب را صادر کرد و برای اثرگذاری بیشتر، اجرای آن را از خانواده خود آغاز کرد. بدین ترتیب تاج‌الملوک در روز ۱۷ دی ماه به همراه دخترانش شمس و اشرف پهلوی بدون حجاب مرسوم به دانشسرای مقدماتی رفت و در سخنرانی همسرش شرکت کرد.
بیشتر بخوانید:محمدرضا شاه پهلوی و فوزیه در کاخ مرمر
تاثیر مهم تاج‌الملوک بر دربار پهلوی آوردن مراسم و رفتار‌های اشراف اروپایی به دربار ایران بود. وی در دوران پادشاهی همسرش بار‌ها به اروپا سفر کرد و تحت تاثیر مشاهداتش از رسم و رسوم اشراف اروپایی، مهمانی‌های مشابهی را در دربار پهلوی ترتیب داد.
تاج‌الملوک؛ از ارتباط با قوام تا تلاش برای سقوط مصدق
تاج‌الملوک پس از شهریور ۱۳۲۰ و خروج رضاشاه از ایران به «ملکه مادر» مشهور شد و به عنوان بزرگ خاندان پهلوی شناخته شد. رضاشاه ورود وی به سیاست را منع کرده بود، اما پس از شهریور بیست و به پادشاهی رسیدن فرزندش، در امور سیاسی نیز دخالت نمود و با سیاست‌مدارانی، چون قوام، بیات، و ساعد آشنایی و رفت و آمد پیدا کرد. مورد شگفت‌انگیزی که می‌توان در این زمینه ذکر کرد رابطه تاج‌الملوک با احمد قوام، آنهم در اوج اختلافات قوام و شاه، است. به گزارش سفارت بریتانیا، قوام در سال ۱۳۲۸ از ملکه مادر کمک مالی دریافت می‌کرد و ملکه مادر بابت آنچه ضعف و تزلزل فرزندش محمدرضا می‌خواند، بار‌ها اظهار نگرانی و ناخرسندی کرده بود.
مورد دیگر دخالت تاج‌الملوک در سیاست به ایام نخست‌وزیری دکتر مصدق بازمی‌گردد. تاج‌الملوک به تشویق دخترش، اشرف پهلوی، نسبت به اقدامات مصدق بدبین شده بود و تلاش کرد از طریق مذاکره با نمایندگان مجلس شورای ملی آن‌ها را علیه مصدق تطمیع کند. او با عده‌ای از مخالفین مصدق در مجلس ارتباط داشت و یکی از قطب‌های مهم فشار علیه مصدق به حساب می‌آمد. از جمله افرادی که جزو یاران ملکه مادر به حساب می‌آمدند جمال امامی، محمدعلی نصرتیان، محمدعلی شوشتری، منوچهر تیمورتاش و مهدی پیراسته بودند. دکتر مصدق در آذر ماه سال ۱۳۳۰ تصمیم به استعفا گرفت و علت آن را «مداخلت‌های ملکه مادر» و اشرف پهلوی ذکر کرد. پس از استعفای دکتر مصدق و نخست‌وزیری قوام، مردم در حمایت از مصدق تظاهرات خیابانی کردند و با سقوط کابینه قوام دکتر مصدق بار دیگر به نخست‌وزیری رسید.
مصدق که ملکه مادر و اشرف پهلوی را در سقوط کابینه‌اش مسئول می‌دانست، از محمدرضاشاه درخواست کرد آن‌ها را از ایران اخراج کند. بنابرین تاج‌الملوک در شهریور ۱۳۳۱ ایران را ترک کرد و ابتدا به آمستردام و پس از آن به آمریکا و نزد دختر بزرگش شمس رفت و تا زمان سقوط دولت دکتر مصدق به ایران بازنگشت.
با وجود این دخالت‌های غیرقانونی، روی هم رفته و در نسبت با دیگر اعضای خاندان سلطنتی، ورود تاج‌الملوک در سیاست زیاد نبود؛ نه از این بابت که قانون وی را از این کار بر حذر می‌داشت، بلکه بدین خاطر که خود تاج‌الملوک علاقه چندانی به این مسائل سیاسی نداشت!
تاج‌الملوک پس از فوت رضاشاه به عقد شخصی به نام غلامحسین صاحبدیوانی درآمد. صاحب دیوانی از مالکان نامدار شیراز بود و می‌خواست نماینده مجلس شود. بنابرین از نفوذ همسرش استفاده کرد و به خواهش تاج‌الملوک در دوره حکومت قوام، نام او از صندوق مربوط به شهر فسا بیرون آمد و به وکالت مجلس رسید. اما عمر روابط حسنه او با ملکه نیز چندی نپایید و تدریجا بین آن دو جدایی افتاد.
سالهای پایانی ملکه مادر چگونه گذشت؟
تاج‌الملوک نفوذ قابل توجهی بر پسرش محمدرضاشاه داشت و عامل اصلی جدایی شاه و فوزیه بود. تاج‌الملوک در دوران سلطنت محمدرضاشاه، برخلاف دختران و عروس‌هایش، در مراسم سلطنتی و امور خیریه شرکت نمی‌کرد. وی همچنین در مراسم تاجگذاری شاه در سال ۱۳۴۶ شرکت نکرد و تنها در مراسم پذیرایی پس از آن حاضر شد. اما تا پایان دوران حکومت پهلوی، سالانه میهمانی‌های مجللی در کاخ خودش ترتیب می‌داد. از میان این مراسم مجلل، دو عدد از آن‌ها نقش بسیار ویژه‌ای داشتند: یکی جشن تولد نوه بزرگش و دیگری جشن سقوط دولت دکترمصدق.
تاج‌الملوک در روز‌های منتهی به انقلاب به دستور محمدرضا پهلوی به خانه شمس پهلوی در بورلی هیلز آمریکا فرستاده شد. بلافاصله پس از ورود وی به آمریکا، دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا به خانه شمس پهلوی حمله برده و اقدام به آتش زدن آن کردند. تاج‌الملوک و دخترش پس از این اتفاق مجبور به ترک آمریکا شده و در بریتانیا پناهنده شدند.
تاج‌الملوک آیرملو یک سال پس از درگذشت محمدرضاشاه در سال ۱۳۶۰ بر اثر بیماری سرطان خون درگذشت.
